Związek Walki Zbrojnej (ZWZ) - Siły Zbrojne w Kraju podczas II wojny światowej, w okresie od 13 listopada 1939 do 14 lutego 1942, a następnie przemianowane na Armię Krajową.
ZWZ powstało jako odpowiedź na raport Michała Tokarzewskiego, przekazany przez marszałka Rydza-Śmigłego gen. Sikorskiemu, w którym Tokarzewski informował o powstaniu Służby Zwycięstwu Polski. Sikorski uznał, że jeśli raport otrzymał najpierw Rydz-Śmigły, mimo że Tokarzewski wiedział, że naczelnym wodzem został już Sikorski, jest to objaw nielojalności. Obawiając się braku kontroli ze swej strony nad tą organizacją rozwiązał SZP, a w jej miejsce powołał ZWZ.
Początkowo krajowa konspiracja podlegała rządowi polskiemu w Paryżu. Na czele ZWZ stanął wówczas jako jej Komendant Główny gen. "Józef Godziemba" Kazimierz Sosnkowski, który po kampanii wrześniowej przedostał się do Paryża. Jednak dowodzenie z odległej Francji organizacją w okupowanej Polsce, przy braku stałej łączności było właściwie niemożliwe.
Instrukcję gen. Sosnkowskiego z 4 grudnia 1939 o powołaniu do życia ZWZ przywiózł do Warszawy, na początku stycznia 1940, emisariusz Jerzy Michalewski ("Dokładny"). Nakazywała ona przekształcenie istniejących już komórek SZP w myśl zasad organizacyjnych ZWZ. Instrukcja, w połączeniu z instrukcją Komitetu Ministrów dla Spraw Kraju o powoływaniu instytucji mężów zaufania (nigdy nie zostali powołani), odrzucała koncepcję ZWZ jako organizacji wojskowo-politycznej na rzecz organizacji wojskowej. Instrukcja nie wspominała o komisarzach cywilnych przy dowództwach obszarów i okręgów, podkreślała natomiast "ogólno-narodowy, ponadpartyjny i ponadstanowy"charakter organizacji. Została też sprecyzowana po raz pierwszy koncepcja "przygotowania powstania zbrojnego na tyłach armii okupacyjnych, które nastąpi z chwilą wkroczenia regularnych wojsk polskich do kraju". Twórcy koncepcji nie przewidzieli, że jako pierwsze wkroczą do okupowanej Polski wojska sowieckie.
Komendantowi Głównemu w Paryżu podlegali komendanci Obszarów w kraju.
Po upadku Francji, depeszą z 18 czerwca 1940 Wódz Naczelny i Premier Rządu gen. Sikorski mianował płk. Roweckiego Zastępcą Komendanta Głównego ZWZ z prawem podejmowania samodzielnie pilnych decyzji w przypadku braku łączności z rządem, zaś 30 czerwca Komendantem Głównym, z równoczesnym ustanowieniem Komendy Głównej w kraju. Gen. Sikorski polecił także ścisłą współpracę z Głównym Komitetem Politycznym, który stanowili: Kazimierz Pużak ("Bazyli") – delegowany przez PPS, Aleksander Dębski ("Stachurski") – delegowany przez Stronnictwo Narodowe, Stefan Korboński ("Nowak") – delegowany przez Stronnictwo Ludowe i od maja 1940 Franciszek Kwieciński ("Karwat") – delegowany przez Stronnictwo Pracy. Sekretarzem GKP był emisariusz Jerzy Michalewski ("Dokładny"). Rozkaz ten przekazywał władzę wojskową na terenie kraju, w ręce oficerów będących w centrum wydarzeń i najlepiej zorientowanych w realiach okupacji.
Komenda Główna podlegała rządowi RP w Londynie uzyskując jednak większą samodzielność w kierowaniu całością życia Polski Podziemnej.
Struktura organizacyjna
Komenda Główna
komendant - gen. Stefan Rowecki "Grot" ("Rakoń", "Kalina"),
szef sztabu - płk dypl. Janusz Albrecht "Wojciech".
Struktura terytorialna
Równocześnie stworzono za granicą bazy dla utrzymywania łączności między komendantem głównym za granicą a komendantami Obszarów w kraju:
W styczniu 1940 Komendant Główny ZWZ swoją "Instrukcją nr 2" zarządził podział całego obszaru Polski na dwie części:
Były to okręgi, które dzieliły się na obwody, te zaś na placówki (odpowiednik gminy).
Najniższą komórką organizacyjną była 5. osobowa sekcja, kilka sekcji stanowiło pluton. Wyższych organizacyjnie jednostek nie przewidywano, choć plutony mogły się łączyć w celu przeprowadzenia akcji bojowej, bądź ćwiczeń.
Gdy gen. Tokarzewski-Karaszewicz został aresztowany przez NKWD w drodze z Warszawy do Lwowa, ZWZ na terenach wschodnich został praktycznie bez komendanta. Teren okupacji sowieckiej w praktyce nigdy nie otrzymał swego komendanta, a tym samym zamysł organizacyjny o podziale kraju na komendy terenów dwu okupacji nie doczekał się realizacji. Po 22 czerwca 1941 cały kraj znalazł się pod okupacją niemiecką.
Bibliografia
Armii Krajowej Żołnierze - partyzanckie życie - (dystrykt radomski).