Uniwersytet Wileński, dziedziniec Skargi, kościół św. Janów, Aula Kolumnowa

Uniwersytet Wileński uniwersytet w Wilnie, założony w 1579 przez Stefana Batorego jako Akademia i Uniwersytet Wileński, w latach 1919–1939 Uniwersytet Stefana Batorego; trzeci najstarszy uniwersytet na ziemiach Rzeczypospolitej Obojga Narodów i jeden z najstarszych uniwersytetów w Europie Wschodniej.

Uczelnia powstała w 1579, kiedy król Polski i Wielki Książę Litewski Stefan Batory przeznaczył środki na przekształcenie Kolegium Jezuitów w Wilnie w Akademię i Uniwersytet Wileński Towarzystwa Jezusowego (łac. Academia et Universitas Vilnensis Societatis Jesu). W tym samym roku ustanowienie tej uczelni oficjalnie zaaprobował papież Grzegorz XIII. Oficjalnym językiem wykładowym tej uczelni była łacina, zaś wykładowcami byli uczeni pochodzących z różnych części Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Początkowo miała wydziały filozoficzny, teologiczny i prawniczy.

Uczelnia bardzo długo stanowiła jedyną wyższą szkołę na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Do najbardziej znanych uczonych związanych z jezuickim okresem uczelni należą m.in. Maciej Sarbiewski – poeta piszący po łacinie i polsku, Wojciech Wijuk Kojałowicz – który jest autorem pierwszej, pełnej historii Litwy, Marcin Śmiglecki – autor popularnego w całej Europie podręcznika logiki. Akademia Wileńska stała się ważnym ośrodkiem kontrreformacji w Wielkim Księstwie Litewskim. Jej profesorami byli m. in. Piotr Skarga, który był jej pierwszym rektorem, Jakub Wujek, Marcin Laterna i Mikołaj Łęczycki. W XVIII wieku na uczelni tej opracowano zasady gramatyki i ortografii jęz. litewskiego i rozpoczęto wydawanie pierwszych książek po litewsku. W 1753 r. otwarto obserwatorium astronomiczne i utworzono przy nim wydział fizyki i astronomii.

Dziedziniec Piotra Skargi

Po kasacie zakonu jezuitów w 1773 r. Akademia została przejęta i zreformowana na uczelnię świecką przez Komisję Edukacji Narodowej; otrzymała wówczas nazwą "Szkoły Głównej Litewskiej" (analogicznie Uniwersytet Jagielloński został "Szkołą Główną Koronną"); podporządkowani jej szkoły wojewódzkie.

Jednym z elementów reformy było rozpoczęcie wykładania po polsku i litewsku na niektórych wydziałach (literatury i historii Polski i Litwy, nauk przyrodniczych i matematycznych). W okresie tym uczelnia nadal posiadała, oficjalnie tradycyjną, łacińską nazwę ""Academia et Universitas Vilnensis" – z której usunięto tylko słowa "Societatis Jesu". Zaczęto ją jednak coraz częściej nazywać w tym okresie Uniwersytetem, a nie Akademią. W okresie od reformy Komisji Edukacji Narodowej do rozbiorów Rzeczypospolitej, uczelnia ta przeżyła krótki okres ponownego rozkwitu. Posiadała ona m.in. najlepszy w Rzeczypospolitej wydział medyczny założony przez sprowadzonego z Wiednia Johanna Petera Franka.

Po rozbiorach, uczelnia utraciła na krótko status szkoły wyższej, stając się "Powszechną Szkołą Wileńską", jednakże w 1803 r. odzyskała swój status i za zgodą cara Aleksandra I funkcjonowała pod nazwą Imperialnego Uniwersytetu Wileńskiego. W okresie aż do powstania listopadowego uczelnia przeżyła kolejny, krótki okres świetności. Do najbardziej znanych uczonych tego okresu związanych z Uniwersytetem należą: (Jan Śniadecki, Jędrzej Śniadecki, Joachim Lelewel, Michał Oczapowski, Szymon Dowkont i Joseph Frank – syn Johanna). W okresie tym na uczelni studiowało też dwóch najbardziej znanych polskich poetów romantycznych: Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki.

Piotr Skarga

Po stłumieniu powstania listopadowego car Mikołaj I nakazał całkowitą likwidację uczelni, jako karę za udział wielu uczonych i studentów w powstaniu. Większość majątku zlikwidowanego uniwersytetu przeznaczono na uposażenie powołanego w 1834 Uniwersytetu Kijowskiego.

Uczelnia została ponownie odtworzona dopiero w 1919 r. Uzyskała wtedy nazwę Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie. Językiem wykładowym w okresie międzywojennym był wyłącznie polski, a uczelnia była przez Polaków traktowana jako ostoja polskości na tych terenach.. W okresie międzywojennym uczelnia nie odzyskała dawnej świetności. Jednym z najlepszych wydziałów była filologia polska, w cieniu której powstała grupa poetycka Żagaryści, do której m.in. należał Czesław Miłosz. Na wydziale historii kształcił się wówczas Paweł Jasienica, a wykładał Feliks Koneczny.

Po 1939 r. uczelnia wraz całym Wilnem przeszła na krótko pod władzę Republiki Litewskiej. Zmieniono w tym czasie jej nazwę na Vilniaus Universitetas i wprowadzono po raz pierwszy litewski jako oficjalny język wykładowy, choć z braku własnych kadr pozostawiono na stanowiskach wielu polskich profesorów, którzy prowadzili zajęcia nadal po polsku. Wydziały Prawa i Nauk Społecznych, Medycyny, Humanistyczny i Matematyczno-Przyrodniczy działały w podziemiu. Po zajęciu Litwy przez ZSRR, z uczelni usuwano powoli większość "reakcyjnych" profesorów Polaków i Litwinów i zaprowadzano na niej nowe "radzieckie" porządki. W trakcie okupacji hitlerowskiej uczelnia została ponownie całkowicie zlikwidowana.

Aula Kolumnowa Uniwersytetu Stefana Batorego

Jesienią 1944 wznowiono działalność. Uczelnia stała się prowincjonalnym uniwersytetem, z językiem wykładowym rosyjskim i nielicznymi wykładami po litewsku (głównie na wydziale filologii litewskiej). W okresie tym jednak uczelnia rozrosła się do rozmiarów prawdziwego uniwersytetu z kompletem wydziałów, na których kształciło się ponad 5000 studentów. W 1990 r. po odzyskaniu przez Litwę niepodległości, uczelni przywrócono jej nazwę z krótkiego okresu lat 1939-1941, a oficjalnym językiem wykładowym po raz drugi w historii stał się litewski. Tradycje Uniwersytetu Stefana Batorego kontynuuje dziś Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, współtworzony przez profesorów tej uczelni (za wyjątkiem wydziałów medycznego i teologicznego, które przeniesiono z Wilna do Białegostoku). Do Torunia trafiła też część pamiątek po Uniwersytecie Stefana Batorego.

Rektorzy Uniwersytetu Stefana Batorego 1919–1939:

• 1919–1921 Michał Siedlecki
• 1921–1922 Witold Staniewicz
• 1922–1924 Alfons Parczewski
• 1924–1925 Władysław Dziewulski
• 1925–1926 Marian Zdziechowski
• 1926–1928 Stanisław Pigoń
• 1928–1930 Czesław Falkowski
• 1930–1932 Aleksander Januszkiewicz
• 1932–1933 Kazimierz Opoczyński
• 1933–1936 Witold Staniewicz
• 1936–1937 Władysław Jakowicki
• 1937–1939 Aleksander Wóycicki
• 1939–1945 Stefan Ehrenkreutz

Studenci:

• Józef Ignacy Kraszewski
• Józef Mackiewicz
• Czesław Miłosz
• Adam Mickiewicz
• Stanisław Kierbedź
• Wiktor Kozłowski
• Juliusz Słowacki
• Paweł Jasienica

Album obchodu 350-lecia Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, Wilno 1928