UB - Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego (MBP) - organ bezpieczeństwa wewnętrznego o statusie ministerialnym, zorganizowany w czasie budowy dyktatury komunistycznej w powojennej Polsce na polecenie i pod dyktando władz radzieckich. Obok tzw. Informacji Wojskowej, odpowiedzialne za masowe krwawe represje na obywatelach w okresie stalinizmu. W terenie Ministerstwo reprezentowały podległe mu Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego, dlatego potocznie te instytucje były określane skrótem UB.

MBP powstało 1 stycznia 1945 roku na bazie funkcjonującego od połowy 1944 roku Resortu Bezpieczeństwa Publicznego przy Polskim Komitecie Wyzwolenia Narodowego (RBP PKWN). Zostało zlikwidowane 7 grudnia 1954 roku.

Rodowód cywilnego aparatu bezpieczeństwa sięga kwietnia 1944 roku. Wówczas blisko studwudziestoosobowa grupa komunistów rozpoczęła kurs w szkole Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych Związku Radzieckiego numer 366 w Kujbyszewie (dzisiejsza Samara). Do połowy 1944 roku przez podobne ośrodki przeszło co najmniej 217 przyszłych oficerów komunistycznego aparatu bezpieczeństwa.

Powołany 21 lipca 1944 roku w stolicy ZSRR (Moskwie) Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (lub PKWN) miał w swym składzie trzynaście tak zwanych resortów; jednym z nich był Resort Bezpieczeństwa Publicznego, RBP. W ramach jego struktur główną rolę odgrywał powstały 1 sierpnia 1944 roku i dynamicznie rozbudowywany Departament Kontrwywiadu, na czele którego jako kierownik stanął urodzony w 1907 roku Roman Romkowski, przedwojenny komunista, późniejszy wiceminister bezpieczeństwa publicznego, generał Wojska Polskiego oraz członek Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (KC PZPR). Skupił on praktycznie wszystkie jednostki organizacyjne cywilnych służb specjalnych. W czasie reorganizacji PKWN na Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej, a RBP na Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Departament Kontrwywiadu podzielony był na osiem wydziałów, z których każdy był odpowiedzialny za różne zadania, m.in. - Wydział:

1. za walkę z niemieckim szpiegostwem i pozostałościami podziemia hitlerowskiego w Polsce,
2. za walkę z podziemiem niepodległościowym),
3. za walkę z bandytyzmem politycznym czyli partiami zwalczanymi przez PPR
4. za ochronę gospodarki narodowej [socjalistycznej]
5. za ochronę legalnych partii politycznych i społecznych przed infiltracją podziemia,
6. za więziennictwo,
7. za obserwację,
8. ostatni wydział, odpowiedzialny za sprawy śledcze i utrawlanie IV Rozbioru Polski z 1939r.

Równolegle z rozwijaniem się RBP, powoływano jednostki terenowe, tzw. Wojewódzkie Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego (WUBP), Miejskie (MUBP), Powiatowe (PUBP) oraz Gminne (GUBP) Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego, tym samym 10 listopada zatwierdzono ich etaty personalne, m.in.: WUBP 308 osób, MUBP 148 osób, PUBP 51 osób, oraz GUBP przy posterunku Milicji Obywatelskiej 2 osoby. W grudniu 1944 roku liczba tajnych funkcjonariuszy resortu wzrosła do około 2500-3000.

1 stycznia 1945 roku Józef Stalin przekształcił lubelski komitet PKWN w Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej, a Resort Bezpieczeństwa Publicznego w Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego (MBP). Trzy miesiące później Komitet Centralny Polskiej Partii Robotniczej określił pożądane proporcje – jeden funkcjonariusz ministerstwa na dwustu obywateli. Po przekształceniu PKWN w rząd tymczasowy rozpoczęto rozbudowę struktur ministerstwa, oprócz istniejącej już (przejętej po RBP) struktury, m.in. Departamentu Kontrwywiadu, istniały ponadto wydziały do spraw kartotek, łączności i techniki operacyjnej, zaopatrzenia, cenzury, więzień i obozów, kadr, ochrony rządu oraz ochrony jeńców wojennych, od kwietnia w warszawskiej centrali powstały kolejne departamenty, których do końca 1945 roku powołano pięć, oprócz pięciu samodzielnych wydziałów podległych ministrowi bezpieczeństwa publicznego Stanisławowi Radkiewiczowi. W terenie zorganizowano piętnaście WUBP oraz ponad dwieście analogicznych jednostek na poziomie powiatu.

d marca 1946 terenowe jednostki UB wraz z oddziałami LWP, KBW, WOP, MO i ORMO podporządkowane były wojewódzkim komisjom bezpieczeństwa, podległym Państwowej Komisji Bezpieczeństwa.

W lipcu 1946 roku Ministerstwo Bezpieczeństwa Podzielono na osiem departamentów z których pięć zajmowało się sprawami operacyjnymi, m.in. I - kontrwywiadem, II - operacjami technicznymi i technologią, III - walką z opozycją, IV - ochroną gospodarki, oraz V - przeciwdziałaniem infiltracji i zwalczaniem wpływów kościoła.

Na początku 1948 roku powołano Departament VII, zajmujący się wywiadem ogólnym, a w czerwcu następnego roku powstało Ściśle Tajne Biuro do spraw Funkcjonariuszy, czyli wewnętrzna sekcja kontrwywiadowcza, mająca śledzić i kontrolować pracowników ministerstwa. 24 lutego 1949 powołano Komisję Biura Politycznego KC PZPR ds. Bezpieczeństwa Publicznego, która z ramienia PZPR nadzorowała i inspirowała aparat represji stalinowskich w Polsce, w tym całą strukturę MBP. 2 marca 1950 roku powstało Biuro Specjalne, przemianowane w listopadzie 1951 roku na Departament X. Jego zadaniem było śledzenie i prowadzenie dochodzeń w sprawach wyższych funkcjonariuszy partyjnych i ich przyjaciół.

Na działalność MBP przeznaczono ogromne, jak na możliwości wyniszczonego wojną kraju, środki finansowe pozwalające na rozbudowe aparatu przemocy. Była to z reguły druga (po MON) pod względem wielkości pozycja budżetu państwa znacznie przewyższająca środki na odbudowę. W 1946 r. budżet MBP wyniósł 19 590 tys. zł. Przewyższał budżety Ministerstwa Oświaty (19 490 tys. zł), Ministerstwa Zdrowia (1 244 tys.) i Ministerstwa Pracy (1 113 tys. zł). Na odbudowę w 1946 r. przeznaczono ośmiokrotnie mniej niż wynosił budżet MBP. Na rok 1947 dla MBP zabudżetowano 17 010 tys zł co stanowiło kwotę większą niż razem wzięte budżety Ministerstwa Ziem Odzyskanych, Ministerstwa Komunikacji, Ministerstwa Przemysłu i Handlu i Ministerstwa Administracji Publicznej. W 1948 r. MBP otrzymało dziesięć razy więcej środków niż przeznaczono na odbudowę kraju.

Gdy cały kraj objęto siecią Urzędów Bezpieczeństwa (UB), liczba funkcjonariuszy dynamicznie wzrosła, przekraczając w maju 11 tysięcy osób, a w grudniu 1945 roku, już 24 tysiące osób. Z raportu, jaki w tymże 1945 roku Nikołaj Sieliwanowski pisał do Ławrientija Berii wiadomo, że Żydzi stanowili 18,7% wśród ogółu pracowników MBP, ale aż 50% wśród zajmujących stanowiska kierownicze.

W końcu 1948 roku w strukturach tajnych służb cywilnych zatrudnionych było 26 600 funkcjonariuszy. Wzmocnienie polskiego aparatu MBP w latach 1947-1949 spowodowało, że stało się możliwe wycofanie „doradców radzieckich” z Powiatowych Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego. Ponadto pod Ministerstwo podlegało:

• 57 500 funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej (MO)
• 32 000 funkcjonariuszy Wojsk Ochrony Pogranicza (WOP)
• 10 000 funkcjonariuszy Straży Więziennej (SW)
• 125 000 członków Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej (ORMO)

Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego sprawowało także kontrolę nad Strażą Przemysłową (SP).

Ministerstwo, podobnie jak tzw. Informacja Wojskowa (Główny Zarząd Informacji), było wykorzystywane do rozgrywek politycznych wewnątrz sfer rządzących.

Sprawę czystki nadzorowali Bolesław Bierut z Jakubem Bermanem, zrzucając obowiązek zgromadzenia materiałów i typowania podejrzanych na Romana Romkowskiego, który mianowany wiceministrem bezpieczeństwa publicznego, dobrał sobie do pomocy Józefa Różańskiego i Józefa Światłę. Ten zespół po powiększeniu składu osobowego od 24 lutego 1949 roku, decyzją wąskiego sekretariatu, tzw. czwórki (Bierut, Berman, Minc i Radkiewicz), przyjął nazwę Grupy Specjalnej. Siedzibą grupy były budynki przy ulicy Koszykowej w Warszawie, ale schowek dla wytypowanych do rozpracowania osób zlokalizowano w filii MBP w Miedzeszynie, zakonspirowanej pod kryptonimem Obiekt Spacer.

Uzależnienie i podległość polityczna PRL-u wobec Związku Radzieckiego, które były widoczne na każdym kroku w powojennej Polsce, miały szczególne znaczenie w kierownictwie i strukturze administracyjnej służb specjalnych, w cywilnych organach bezpieczeństwa wywiadu i kontrwywiadu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, oraz wojskowych - kontrwywiadu i bezpieczeństwa (Głównego Zarządu Informacji WP/MON/KdsBP i wywiadu wojskowego Oddziału II Sztabu Generalnego LWP (po 1951 roku Zarządu.

Kontrolę tych organów, które były obok wojska główną gwarancją stabilności nowego komunistycznego systemu w powojennej Polsce i innych krajach oddanych za zgodą aliantów (USA i Wielkiej Brytanii) pod wpływy radzieckie pod koniec II wojny światowej, Moskwa sprawowała za pomocą tzw. doradców radzieckich. Byli to radzieccy oficerowie kontrwywiadu wojskowego Smiersz - do 1946, wywiadu wojskowego GRU, funkcjonariusze NKWD, następnie po 1946 roku Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego Związku Radzieckiego, aż wreszcie oficerowie łącznikowi przy warszawskiej rezydenturze Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego. Pierwszym głównym radzieckim doradcą przy MBP był twórca polskich i wschodnioniemieckich (Stasi) organów bezpieczeństwa, generał Iwan Sierow. W kwietniu 1945 roku zastąpił go urodzony w 1902 r. Nikołaj Seliwanowski. Seliwanowskiego w maju 1946 roku zastąpił pułkownik Siemion Dawydow, a jego w marcu 1950 roku pułkownik Michaił Biezborodow, sprawując to stanowisko do czerwca 1953 roku. Jego miejsce jako głównego doradcy przy MBP zajął generał lejtnant Nikołaj Kowalczuk. Ostatnimi dwoma doradcami radzieckimi byli pułkownicy Serafim Lialin i Gieorgij Jewdokimienko, który był także doradcą przy Komitecie ds. Bezpieczeństwa Publicznego. Kontrola radziecka nad wywiadem obejmowała między innymi praktykę przekazywania nazwisk informatorów radzieckiemu wywiadowi zagranicznemu (PGU). Było to na porządku dziennym w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego i informacji wojskowej (GZI) (a później w MSW). Na przykład we wrześniu 1952 roku przekazano radzieckiemu wywiadowi zagranicznemu zwerbowanego przez kontrwywiad MBP (Dep. I) w Warszawie brytyjskiego attaché morskiego, komandora Harrego Houghtona. Takich przypadków było znacznie więcej.

W 1953 roku tajne służby MBP osiągnęły najwyższy pułap trwającego nieprzerwanie od 1944 roku rozwoju strukturalnego i etatowego. W 1953 roku istniało w terenie 17 Wojewódzkich Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego, 2 Miejskie Urzędy na prawach WUBP, 268 Powiatowych Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego, oraz 5 Miejskich Urzędów na prawach PUBP. Wszystkie zatrudniały 33 200 etatowych funkcjonariuszy, z czego 7400 pracowało w centrali. Nigdy w czterdziestopięcioletniej historii Polski Ludowej cywilne służby specjalne nie były formacją tak liczną. Także liczba obsługiwanych przez UB tajnych współpracowników w grudniu 1953 roku przekroczyła 85 300. W sumie MBP podlegało wówczas 265 tysięcy funkcjonariuszy różnych służb. Ofiarami inwigilacji i działań operacyjnych MBP padło 5 200 000 obywateli polskich, którym założono akta osobowe czyli prawie 1/5 społeczeństwa.

W lipcu 1950 roku funkcjonowało już w warszawskiej centrali 13 departamentów, zaś w maju 1953 roku - 22. Struktura organizacyjna ministerstwa przedstawiała się wówczas następująco:

maj 1953 rok

Ponadto w skład struktury organizacyjnej Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego wchodziły następujące jednostki organizacyjne o charakterze pionów organizacyjnych:

1. Dowództwo Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego -
2. Dowództwo Wojsk Ochrony Pogranicza -
3. Zarząd Informacji Wojsk Wewnętrznych -
4. Komenda Główna Milicji Obywatelskiej - Komendant Główny MO gen. Stanisław Wolański

W listopadzie 1953 roku Bolesław Bierut, ówczesny premier PRL-u za pośrednictwem członka Biura Politycznego PZPR Jakuba Bermana polecił wysokiemu i wpływowemu funkcjonariuszowi MBP podpułkownikowi Józefowi Światle załatwić we wschodnioniemieckim ministerstwie bezpieczeństwa (Stasi) sprawę "uciszenia" (zamordowania) Wandy Brońskiej. Tej ostatniej misji Światło nie wykonał. Wyjechał do Berlina Wschodniego wraz z dyrektorem Departamentu X Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego płk. Anatolem Fejginem, odbył konferencję z sekretarzem stanu ministerstwa bezpieczeństwa Erichem Mielke, przedłożył mu całą dokumentację i w imieniu polskiej bezpieki zażądał uciszenia Wandy Brońskiej. Mielke przyrzekł, że poczyni odpowiednie kroki. Następnego dnia, tj. 5 grudnia 1953 roku, podczas chwilowego pobytu w Berlinie Zachodnim, Józef Światło uciekł i oddał się w ręce amerykańskie. 6 grudnia 1953 roku, czyli już następnego dnia, amerykańskie władze przewiozły Józefa Światłę z Berlina Zachodniego do Frankfurtu, następnie 23 grudnia odleciał specjalnym samolotem do Stanów Zjednoczonych, do Waszyngtonu, gdzie rozpoczął nowe życie.

Józef Światło powiedział tajnym służbom USA prawie wszystko co wiedział, a wiedział bardzo dużo. Występował też w audycjach Radia Wolna Europa pt. Za kulisami partii i bezpieki, a jego wystąpienia oraz zrzucane od lutego 1955 roku za pomocą balonów 40-stronicowe ulotki docierały do kraju. Z nich dowiedziano się o masowych aresztowaniach, torturach podczas przesłuchań i represjach politycznych. Światło wiedział bardzo dużo o wewnętrznych sprawach partyjnych. To on rozpracowywał i następnie aresztował m.in. Władysława Gomułkę, późniejszego I sekretarza PZPR oraz Mariana Spychalskiego, późniejszego ministra obrony narodowej.

Nazwiska znanych członków – Zdrajców Polski

• Marcel Reich-Ranicki
• Julia Brystiger
• Józef Czaplicki
• Anatol Fejgin
• Adam Humer
• Julian Konar
• Grzegorz Korczyński
• Mieczysław Mietkowski
• Henryk Palka
• Jan Ptasiński
• Józef Różański
• Roman Romkowski
• Stanisław Radkiewicz
• Józef Światło

Po wystąpieniach Światły całe kierownictwo MBP postawione zostało na nogi. Rozpoczęły się narady i odprawy, których celem było wykrycie winnych łamania praworządności. W Komitecie Centralnym PZPR powołano komisję do badania nieprawidłowości w organach bezpieczeństwa. Z ministerstwa usunięto wiceministra Romana Romkowskiego, płk. Fejgina, który został następnie aresztowany, i płk. Józefa Różańskiego.

Efektem zmian, jakie nastąpiły w organach bezpieczeństwa po 5 grudnia 1953 roku, był Dekret Rady Państwa z dnia 7 grudnia 1954 r. o naczelnych organach administracji państwowej w zakresie spraw wewnętrznych i bezpieczeństwa publicznego. Na mocy dekretu zniesiono Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, a na jego miejsce powołano Ministerstwo Spraw Wewnętrznych oraz Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego przy Radzie Ministrów. Urząd Bezpieczeństwa Publicznego pozostał w kształcie niezmienionym aż do 1956, kiedy to większość jego funkcjonariuszy przeszła do pracy w utworzonej w MSW Służbie Bezpieczeństwa.

Źródła

• Leszek Pawilikowicz, Tajny front zimnej wojny. Uciekinierzy z polskich służb specjalnych 1956-1964, Oficyna Wydawnicza RYTM Warszawa 2004 Wydanie 1
• Henryk Piecuch - Akcje Specjalne: Od Bieruta do Ochaba, Agencja Wydawnicza CB Warszawa 1996
• Nigel West - Trzecia Tajemnica: Kulisy zamachu na Papieża, wyd. Sensacje XX Wieku
• Metody Pracy Operacyjnej Aparatu Bezpieczeństwa Wobec Kościołów i Związków Wyznaniowych 1945-1989, IPN Warszawa 2004
• Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza 1944 -1956, IPN Warszawa 2005