Służba Bezpieczeństwa (SB) – Tajna milicja działająca w strukturach resortu spraw wewnętrznych, działający w PRL w latach 1956-1990, powołana m.in. do utrwalania władzy komunistycznej,zwalczania opozycji i kościoła katolickiego, zdobywania informacji i kreowania pozytywnych zdarzeń dla interesu partii komunistycznej PZPR.. W końcowej fazie swojego istnienia, w sierpniu 1989 SB zatrudniała 24300 funkcjonariuszy, którzy kontrolowali 90000 tajnych współpracowników.

W wyniku jednej z największych afer w tajnych służbach PRL, sprawy Józefa Światły, który uciekając na zachód ujawnił przestępcze metody działalności komunistycznej bezpieki, władze zmuszone zostały do likwidacji Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, którego Światło był członkiem jako wicedyrektor osławionego Departamentu X, i następnie Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego (KdsBP) jako niezależnej administracji i przyłączenie go do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (MSW). W 1956 władze PRL zorganizowały nową strukturę zajmującą się bezpieczeństwem polityczno-publicznym w PRL.

Powołana ustawą Sejmu w listopadzie 1956, Służba Bezpieczeństwa (występująca pod skrótem SB) podlegała pod strukturę Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (MSW), utworzonego w 1954.

W roku 1954, wraz z pierwszymi podmuchami zmian w Związku Radzieckim po śmierci Józefa Stalina, MBP zamieniono na KdsBP. Mimo odwołania gen. Stanisława Radkiewicza zmiany były jedynie kosmetyczne, zarówno rzeczywista struktura, jak i polityka represyjna pozostały prawie takie same. Pierwsza i bodaj jedyna istotniejsza z punktu widzenia stopnia opresyjności systemu reforma nastąpiła po październiku 1956 roku. Symbolicznym wyrazem liberalizacji było to, że policja polityczna miała działać w strukturach Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Na szczeblu wojewódzkim szef bezpieki był formalnie zastępcą komendanta wojewódzkiego Milicji Obywatelskiej, bezpiece zaś nadano nazwę Służby Bezpieczeństwa. Ta zmiana nie miała jedynie charakteru dekoracyjnego, przekształcenie UB (Urzędu Bezpieczeństwa) w SB było zewnętrznym wyrazem najważniejszej mutacji politycznej w całej historii PRL-u. Państwo masowego terroru zostało zastąpione państwem rozległej kontroli i prewencji oraz selektywnych represji.

Zadania Służby Bezpieczeństwa praktycznie nie różniły się niczym od jej poprzedników (MBP lub KdsBP), polegały one przede wszystkim na ochronie systemu komunistycznego wewnątrz kraju (i nie tylko) poprzez kontrolowanie i przenikanie do wszystkich struktur życia społecznego w Polsce, a następnie za granicą (SB dokonała m.in. głębokiej penetracji Polonii amerykańskiej, kanadyjskiej oraz brytyjskiej).

Służba Bezpieczeństwa brała udział w zwalczaniu opozycji, w represjach wobec uczestników demonstracji i strajków. Odegrała główną rolę obok Milicji Obywatelskiej, ZOMO, ORMO oraz wojska w tłumieniu demonstracji w czasie wydarzeń marca 1968, grudnia 1970 na Wybrzeżu, oraz w Radomiu i Ursusie w czasie wypadków czerwcowych 1976.

Służba Bezpieczeństwa poświęciła bardzo dużo środków operacyjnych na inwigilowanie duchowieństwa, niezależnych środowisk intelektualnych, oraz mniejszości narodowych w kraju. Funkcjonariusze SB często działali z naruszeniem prawa PRL, łamali prawa człowieka I stosowali tortury oraz przeprowadzali akcje terrorystyczne.

Po wybuchu nowej fali strajków w Polsce na początku lat 80. i wreszcie wprowadzeniu stanu wojennego przez władze komunistyczne w grudniu 1981, Służba Bezpieczeństwa przystąpiła do likwidacji wcześniej spenetrowanych za pomocą agentury SB środowisk kierowniczych Solidarności.

W nocy z 12 grudnia na 13 grudnia 1981 wiele osób zostało aresztowanych przez SB, przewiezionych do więzień, lub do tzw. ośrodków odosobnienia (zakładów internowania). SB inwigilowała obozy dla internowanych, umieszczając w tych ośrodkach swoich tajnych współpracowników.

Służba Bezpieczeństwa brała udział obok wojska, MO, ZOMO, ORMO w pacyfikacji kopalni Wujek, w czasie której zginęło 9 górników, i w innych działaniach tego typu, w tym w hucie im. Lenina w Krakowie, stoczniach Gdańskiej i Szczecińskiej, Hucie Warszawa, ZM Ursus, WSK "Świdnik", kopalniach "Manifest Lipcowy", "Borynia" i "Staszic". Podczas stanu wojennego za pomocą aparatu represji m.in. Służby Bezpieczeństwa internowanych zostało ok. 10 tys. osób.

W ostatniej dekadzie istnienia PRL działalność Służby Bezpieczeństwa polegała na penetrowaniu opozycji, m.in. Solidarności, na niespotykaną do tej pory skalę. Rozpoczęto tzw. grę operacyjną z Solidarnością, prowadzoną przez długie lata.

Wybuchały skandale, w których głównymi bohaterami byli wyżsi funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa (i nie tylko), takie jak Afera "Zalew", i Afera "Żelazo", przyczynienie się do zabójstwa Grzegorza Przemyka w 1983, zamordowanie księdza Jerzego Popiełuszki w 1984 i wielu innych duchownych. Funkcjonariusze dokonywali porwań uznawanych za bezprawne nawet przez sądy PRL oraz stosowali tortury. Szczególną aktywność na tym polu przejawiał Departament IV MSW, a w nim Samodzielna Grupa "D" Departamentu IV MSW.

Jedną z najsłabiej zinfiltrowanych przez SB organizacji opozycyjnych i jednocześnie strukturą, przeciwko której SB prowadziła najbardziej aktywne działania po stanie wojennym, była Solidarność Walcząca. SW najprawdopodobniej jako jedyna organizacja niezależna lat osiemdziesiątych dysponowała zorganizowaną strukturą kontrwywiadu, dzięki której kierownictwo organizacji oparło się infiltracji agentury SB. Działania wywiadowcze i kontrwywiadowcze przeciwko SB były prowadzone głównie w oparciu o wywiad elektroniczny (stały nasłuch radiowy służb operacyjnych SB) oraz w mniejszym stopniu dzięki pozyskiwaniu informacji od pracowników SB. Fundamentem rozpoznania radiowego SW było złamanie szyfrów "fosy" – specjalnego języka kodowego, jakiego używali w czasie prowadzenia korespondencji radiowej pracownicy wydziału obserwacyjnego "B".

Represje na społeczeństwie, jakich dopuścili się funkcjonariusze SB wyższego i niższego szczebla w latach 1956-1990, zostały dokładnie udokumentowane w kartotekach Służby Bezpieczeństwa. W latach 1989-1991, na polecenie ówczesnego szefa MSW gen. Czesława Kiszczaka za wiedzą szefa SB gen. Henryka Dankowskiego, rozpoczęto niszczenie akt osobowych, kart, zbiorów operacyjnych itp. Od sierpnia 1989 do czerwca 1992 zniszczono ok. 646 000 materiałów ogólnoinformacyjnych z inwentarza MSW. Spalona miała być kartoteka czynnych i wyeliminowanych osobowych źródeł informacji SB MSW; udało się uratować ok. 50% jej dawnych zasobów.

Służbę Bezpieczeństwa rozwiązano w maju 1990. 2 miesiące później rozpoczął się proces weryfikacji funkcjonariuszy SB do nowo powstałego Urzędu Ochrony Państwa. Spośród 14 038 funkcjonariuszy, pozytywnie zaopiniowano 10 439, natomiast negatywnie – 3595. Niszczenie archiwów SB trwało jednak nadal, w niektórych przypadkach aż do 1993.

Również dopiero w lutym 1990 zakończone oficjalnie (na podstawie pisma zastępcy Dyrektora Departamentu Studiów i Analiz MSW płk. Adama Malika) zostały działania w ramach Sprawy Operacyjnego Rozpracowania "Ośmiornica", skierowane przeciwko Solidarności Walczącej. Rozpracowanie operacyjne partii politycznych kontynuowane było przez funkcjonariuszy SB w ramach ich zadań realizowanych już jako funkcjonariuszy UOP w latach 90. (tzw. inwigilacja prawicy).

Powołana przez sejm kontraktowy w 1989 Sejmowa Komisja Nadzwyczajna do Zbadania Działalności MSW ustaliła związek funkcjonariuszy MSW z 88 wypadkami śmierci działaczy opozycji w stanie wojennym.

Weryfikacja funkcjonariuszy SB - proces kwalifikowania funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa do nowo powstałego Urzędu Ochrony Państwa, jak również do Policji i do pracy cywilnej w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych.

Weryfikację przeprowadzano w oparciu o przepisy wydane przez Sejm, szefa MSW oraz Przewodniczącego Centralnej Komisji Weryfikacyjnej. Powstało 49 wojewódzkich komisji kwalifikacyjnych (oraz Komisja Kwalifikacyjna do Spraw Kadr Centralnych) mających za zadanie zweryfikować starających się o pracę w nowych służbach byłych funkcjonariuszy SB. Od decyzji Wojewódzkiej Komisji Kwalifikacyjnej lub Komisji Kwalifikacyjnej do Spraw Kadr Centralnych służyło odwołanie do Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej której przewodniczącym został Krzysztof Kozłowski.

Archiwa SB

Dokumentacja Służby Bezpieczeństwa była grupowana w archiwach wg następujących kryteriów:

• I – osobowe źródła informacji i kandydaci na osobowe źródła informacji
• II – sprawy operacyjne
• III – postępowania przygotowawcze
• IV – sprawy obiektowe
• V – akta osobowe funkcjonariuszy SB
• VI – akta osobowe funkcjonariuszy MO
• VII – akta osobowe cywilnych pracowników resortu spraw wewnętrznych
• X – charakterystyki (opracowania faktograficzne, analityczne, dotyczące grup i organizacji opozycyjnych)

W trakcie obrad Okrągłego Stołu i transformacji ustrojowej tajne służby PRL zadbały o stworzenie silnych struktur zorganizowanej przestępczości, które miały być wykorzystywane przez służby w nowej Polsce. To dlatego w każdej głośnej zbrodni politycznej po 1989 r. obok zorganizowanej przestępczości pojawia się wątek służb specjalnych...

Rozmowy przy Okrągłym Stole zostały zaplanowane latem 1988 r. Historia wykorzystywania zorganizowanej przestępczości przez służby specjalne PRL zaczęła się prawie dwie dekady wcześniej. We wczesnych latach 70. w Gdyni.

Zmowa Okrągłego Stołu uratowała SB przed osądzeniem jej za popełnione przestępstwa i zdradę Polski oraz pozwoliła SB-kom na zorganizowanie struktur mafijnych w nowej rodzącej się gospodarce wolnorynkowej, co skutkowała serią gigantycznych afer korupcyjnych w latach 90 ubiegłego wieku.

Bibliografia

• Henryk Piecuch: Brudne gry: ostatnie akcje Służb Specjalnych (Tajna Historia Polski). Warszawa: Agencja Wydawnicza CB, 1998.
• Opcja na Prawo – Kulisy Kontrwywiadu Solidarności Walczącej. Wrocław: Wektory, 2006.
• Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza. Warszawa: IPN, 2005-2006.
  • Tom I (PDF). 1944-1956.
  • Tom II (PDF). 1956-1975.
• Roman Graczyk: Tropem SB; Jak czytać teczki. Znak, 2007.