Operacja Tannenberg (niem. Unternehmen "Tannenberg") – to kryptonim niemieckiej nazistowskiej akcji, mającej na celu przeprowadzenie eksterminacji polskiej warstwy przywódczej (niem. Liquidierung der polnischen Führungsschicht) i inteligencji w 1939 roku.

Koncepcja tej eksterminacji zrodziła się jeszcze w czasie opracowywania przez Niemców Generalplan Ost. Miała ona stanowić mały plan zagłady, przeprowadzonej jeszcze pod osłoną działań wojennych. W maju 1939 w Głównym Urzędzie SD Reichsführera SS Heinricha Himmlera powstała specjalna komórka Zentralstelle II/P (Polen), której zadaniem było sporządzanie list proskrypcyjnych Polaków (Sonderfahndungsbuch Polen), uznanych z racji swojej działalności publicznej za szczególnie niebezpiecznych dla III Rzeszy. Znalazły się na niej nazwiska 61 000 Polaków. Wśród nich byli przedstawiciele duchowieństwa, politycy, ludzie kultury, nauki i sztuki, przedsiębiorcy, powstańcy wielkopolscy i śląscy, działacze plebiscytowi na Warmii i Mazurach i na Górnym Śląsku, członkowie Związku Polaków w Niemczech, Partii Narodowo-Demokratycznej i Polskiego Związku Zachodniego. W lipcu 1939 roku doszło do porozumienia między Oberkomando des Heeres (OKH) i szefem berlińskich central Sicherheitspolizei i Sicherheitsdienst, Heydrichem. W myśl tego porozumienia każda z pięciu armii przygotowywanych do agresji na Polskę miała otrzymać podporządkowaną sobie grupę operacyjną, składającą się z gestapo, kripo (Kriminalpolizei) i SD (Sicherheitsdienst). Po wybuchu wojny, w pierwszej połowie września, dodano dalsze podobne trzy podgrupy operacyjne; łącznie około 2700 ludzi.

Kierowanie akcją przejął szef RSHA, dowódca Sicherheitspolizei i Sicherheitsdienst Reinhard Heydrich. 25 sierpnia 1939 specjalnie w tym celu stworzono w gestapo specjalny Referat do Spraw Operacji "Tannenberg". W czasie kampanii wrześniowej pod bezpośrednimi rozkazami Heydricha pozostawało 8 Grup Operacyjnych (Einsatzgruppen Sipo und SD), operujących na tyłach Wehrmachtu, którym podporządkowano także oddziały SS-Totenkopf. Od 1 września do 25 października 1939 w wyniku przeprowadzenia ponad 760 masowych mordów, życie straciło ponad 20 000 Polaków.

Niemcy osłabili skutecznie wolę oporu na polskich ziemiach zachodnich. Życie straciło ponad 20 000 Polaków. Już wkrótce, jesienią 1939, mogli przystąpić do przesiedlenia tamtejszej ludności polskiej na terytorium pomiędzy Wisłą a Bugiem. Ogółem, w następnych latach, z polskich terenów wcielonych do Rzeszy wysiedlono 1 000 000 osób, w tym 750 000 Polaków, pozostałe ponad 8 mln. ludności polskiej stało się automatycznie obywatelami Rzeszy.

Pierwsze masowe egzekucje w ramach operacji Tannenberg (Wielkopolska)

W Wielkopolsce w dniach 20 - 23 października 1939 odbyły się pierwsze masowe, publiczne egzekucje dokonane w ramach Operacji Tannenberg (niem. Unternehmen "Tannenberg"). Miejscem eksterminacji był: Śrem, Książ, Kórnik, Mosina, Środa, Kostrzyn, Gostyń, Poniec, Krobia, Kościan, Śmigiel, Leszno, Osieczna i Włoszakowice i w sumie pochłonęły 275 zamordowanych.

Mord miała charakter eksterminacji i dotyczył uznanych przez Niemców za szczególnie niebezpiecznych dla III Rzeszy Polaków. Ofiary znalazły się na spisach proskrypcyjnych ze względu na działalność publiczną i patriotyczną. sporządzonych przez specjalną komórkę wywiadu SS współpracującą z lokalnymi mniejszościami niemieckimi. Na spisach znajdowali się: duchowni, politycy, pedagodzy, ludzie kultury, nauki i sztuki, przedsiębiorcy, powstańcy wielkopolscy i śląscy, działacze plebiscytowi na Warmii i Mazurach i na Górnym Śląsku, członkowie Związku Polaków w Niemczech, Partii Narodowo-Demokratycznej, Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół" i Polskiego Związku Zachodniego uznani za „warstwę kierowniczą”. Egzekucje poprzedzały posiedzenia sądu doraźnego.

Bezpośrednimi sprawcami zbrodni byli członkowie sądu doraźnego policji bezpieczeństwa przy (niem.) 14 Einsatzkommando der Sicherheitspolizei w Poznaniu:

• Gerard Flesh – dowódca 14 komanda, przewodniczący sądu doraźnego
• Wilhelm Holz – ławnik
• Hans Stapfner – policjant z posterunku w Rawiczu

oraz przedstawiciele ludności cywilnej:

• Dr. Wolfgang Karl Werner Bickerich, pastor kościoła ewangelickiego św. Jana w Lesznie – twórca przedwojennych kartotek, zawierających informacje o miejscowych Polakach dotyczące ich działalności politycznej i społecznej
• Artur Kramer – przywódca Jungdeytsche Partei (niemiecki), Selbstschutzu (niemiecki) i kolejno Oddziału Allg. SS (niemiecki) w Lesznie
• Heinz Hoffman – przywódca mniejszości niemieckiej (JdP) (niemiecki), komisarz obwodowy we Włoszczakowicach
• Jochann Utershutz – burmistrz Osieczny
• Gustaw Pietsch – rzeźnik z Osieczny
• Horst von Leesen – właściciel majątku Drzeczkowo k. Osieczny

Do grona pomocników w zbrodni należą także:

• komisaryczny burmistrz Leszna, Dr. Martin Schneider, oraz
• landrat powiatu leszczyńskiego Dr. von Baumbach.

Z zakresu pełnionej przez nich władzy wynika, że są oni odpowiedzialni za organizacyjne przygotowanie posiedzenia sądu oraz egzekucji.

Ofiary egzekucji wg miejsca rozstrzelania

Śrem 20 października (około godz. 10)

• Ks. Antoni Rzadki (1898-1939), prefekt gimnazjum w Rogoźnie i Śremie

- 19 nazwisk - zbrodnia dokonana przez Einsatzkommando 14

Środa Wielkopolska 20 października (około godz. 9)

- 29 nazwisk - zbrodnia dokonana przez Einsatzkommando 15

Książ 20 października (około godz. 16)

• Alojzy Burdajewicz (lat 44) z Dolska
• Antoni Borowicz (lat 32) z Książa
• Ignacy Bielerzewski (lat 75) z Dolska
• Tadeusz Dielerzewski (lat 36) z Dolska
• Jan Cyplik (lat 53) z Książa
• Stefan Ludwik Doerffer (lat 62) z Brzóstowni
• Antoni Jędrzejczak (lat 62) z Ostrowieczna
• Ludwik Kossowicz (lat 58) z Dolska
• Czesław Lis (lat 21) z Konarzyc
• Henryk Łagocki (lat 43) z Książa
• Andrzej Mazurkiewicz (lat 34) z Dolska
• Ignacy Milicki (lat 41) z Pokrzywnicy
• Stanisław Nowak (lat 35) z Małachowa
• Tomasz Paul (lat 58) z Dolska
• Andrzej Święcicki (lat 36) z Trąbinka
• Józef Szczepański (lat 57) z Książa
• Franciszek Zwierzchlewski (lat 42) z Książa

- zbrodnia dokonana przez Einsatzkommando 14

Kórnik 20 października (około godz. 8)

• Franciszek Dłubała
• Teofil Wolniewicz

- 15 nazwisk - zbrodnia dokonana przez Einsatzkommando 11

Mosina 20 października (około godz. 14.30)

- 15 nazwisk - zbrodnia dokonana przez Einsatzkommando 11

Kostrzyn 20 października (około godz. 15.30)

• Michał Wróblewski
• Gerard Liski
• Nowotarski
• Goćwiński
• Gemie
• Franciszek Kasprzyk

- 27 nazwisk - zbrodnia dokonana przez Einsatzkommando 15

Leszno 21 października (godziny ranne)

Egzekucja dokonana przez Einsatzkommando pod murem więzienia w Lesznie

• Marcin Adamski
• Bronisław Bartoszkiewicz (Stronnictwo Narodowe)
• Marcin Günter (Związek zachodni)
• Zrgfryd Hańca
• Bolesław Karpiński
• Wacław Kęsicki
• Bronisław Kotlarski
• Józef łukowski
• Feliks Michalak (Stronnictwo Narodowe)
• Władysław Nowak
• Jan Nowicki (Związek zachodni)
• Mieczysław Jerzy Opartny
• Stefan Samulewski
• Józef Stotko
• Stanisław Szal
• Maksymilian Trendowicz (Stronnictwo Narodowe)
• Tomasz Wachowski
• Ludwik Antkowiak
• Józef Marcinkowski
• Leon Marcinkowski
• zbrodnia dokonana przez Einsatzkommando 14/VI

Osieczna 21 października (po południu)

• Stanisław Głowacz – działacz harcerski
• Henryk Juchniewicz – działacz Stronnictwa Narodowego
• Jan Stelmaszyk – murarz

- zbrodnia dokonana przez Einsatzkommando 14/VI

Włoszakowice 21 października (pod wieczór)

• Józef Kaczmarek
• Andrzej Kociucki
• Wojciech Mikołajczak
• Józef Przeradzki
• Stanisław Urbaniak
• Karol Zapłata

- zbrodnia dokonana przez Einsatzkommando 14/VI

Gostyń 21 października (około godz. 10)

• hr. Henryk Grocholski
• Stanisław Karłowski (senator)
• Szczepan Kaczmarek (dyrektor szkoły)
• Kazimierz Stryczyński
• Mieczysław Hejnowicz (przywódca gostyńskiej endecji)
• Stefan Skiba
• Stefan Pawlak
• Leon Kwaśny (urzędnik policji)
• Szczepan Paluszczak
• Wawrzyniec Szwarc (powstaniec wielkopolski)
• Edward Potworowski
• Kazimiesz Peisser (prezes "Sokoła")
• Leon Kapcia (dyrektor gimnazjum)
• Roman Weism (prezes Akcji Katolickiej)
• Józef Hejnowicz
• Antoni Gościniak
• Maksymilian Piątkowski
• Jan Jasiak
• Józef Łagodziński
• Antoni Grave
• Hipolit Niestrawski (burmistrz)
• Stanisław Zydorczyk
• Franciszek Hejduk
• Kazimierz Wierachowski
• Wojciech Pawlak
• Franciszek Wawszczak
• Józef Rosik
• Tomasz Skowroń
• Franciszek Staszak
• Jan Rosiński

- zbrodnia dokonana najprawdopodobniej przez Einsatzkommando 11

Krobia 21 października (po południu)

- 15 nazwisk - zbrodnia dokonana najprawdopodobniej przez Einsatzkommando 11

Poniec 21 października (wieczorem)

• Władysław Grześkowiak
• Antoni Joksia
• Franciszka Skrzypczaka

- zbrodnia dokonana najprawdopodobniej przez Einsatzkommando 11

Kościan 23 października

• Zygmunt Hełczyński

- 26 osób - zbrodnia dokonana przez Einsatzkommando 14

Śmigiel 23 października

• Zygmunt Ciesielski (lat 58) – aptekarz ze Śmigla
• Jakub Firlej (lat 60) – rolnik i sołtys. z Kotusza
• Albin Kasperski (lat 27) – robotnik z Robaczyna
• Wilhelm Kreuschner (lat 59) – ogrodnik ze Śmigla
• Józef Ławniczak (lat 51) – naczelnik poczty ze Śmigla
• Zbigniew Łukomski (lat 37) – technik budowlany ze Śmigla, działacz harcerski
• Brunon Modliński (lat 27) – robotnik z Wydorowa
• Władysław Pioch (lat 50) – burmistrz Śmigla
• Roman Przybysz (lat 40) – rzeźnik ze Śmigla
• Wiktor Sobczak (lat 37) – spisonosz ze Starego Bojanowa
• Maksymilian Stachowiak (lat 61) – drogerzysta ze Śmigla, powstaniec wielkopolski
• Leon Szymański (lat 27) – kowal ze Śmigla
• Józef Tolksdorf (lat 34) – kupiec ze Starego Bojanowa
• Brunon Wojciechowski (lat 53) – kolejarz z Olszewa
• Stanisław Wojciechowski (lat 40) – rolnik z Wydorowa, wójt gminy Stare Bojanowo

- zbrodnia dokonana przez Einsatzkommando 14