Obrona Grudziądza 1939 – działania zbrojne prowadzone podczas wojny obronnej 1939 r. mające doprowadzić do obrony Grudziądza przed nacierającymi wojskami niemieckimi, które miały miejsce w dniach 1-4 września 1939 roku.

W okresie przedwojennym Grudziądz stanowił bardzo ważny ośrodek wojskowy. Stacjonowały w nim dowództwo 16 Dywizji Piechoty, 64 Grudziądzki Pułk Piechoty, 65 Starogardzki Pułk Piechoty, 16 Pułk Artylerii Polowej i 18 Pułk Ułanów Pomorskich (na cytadeli). W mieście działało także kilka szkół wojskowych – Szkoła Podoficerów Zawodowych Piechoty, Lotnicza Szkoła Strzelania i Bombardowania, Centrum Wyszkolenia Żandarmerii i Centrum Wyszkolenia Kawalerii.

Działania wojenne objęły Grudziądz już od wczesnego rana 1 września 1939 r., kiedy miasto zaczęło być ostrzeliwane przez niemiecką artylerię dalekosiężną, strzelającą zza granicy z rejonu Gardei i Rusinowa. Do bezpośredniej obrony miasta i okolic utworzony został Oddział Wydzielony "Grudziądz" pod dowództwem płk. Stefana Cieślaka. W jego skład wchodziły następujące oddziały:

• III batalion 65 Pułku Piechoty – d-ca mjr Artur Gudera,
• Batalion ON "Świecie" – d-ca mjr Stanisław Dobrzański,
• 3 dywizjon 16 Pułku Artylerii Lekkiej.

Tego dnia w godzinach przedpołudniowych nacierające w kierunku Grudziądza oddziały niemieckie XXI Korpusu Armijnego gen. por. Nikolausa von Falkenhorsta (wchodzącego w skład 3 Armii, GA Północ), wzmocnionego przez I./10. Panzer-Abteilung (posiadał 74 czołgi na stanie) dotarły do polskich pozycji obronnych nad rzeką Osą. Znajdowały się tam wybudowane krótko przed wojną schrony bojowe (posiadające 1 lub 2 strzelnice), które miały osłaniać Grudziądz w pasie obrony Armii "Pomorze" gen. dyw. Władysława Bortnowskiego. Odcinek nad rzeką Osą obsadziła Grupa Operacyjna "Wschód" pod dowództwem gen. bryg. Mikołaja Bołtucia (siły zasadnicze to 4 i 16 DP). Najcięższe walki nad Osą toczyły się w rejonie wsi Owczarki i Grabowiec (powiat grudziądzki).

2 września przez cały dzień trwały nad Osą ciężkie walki polskich oddziałów. Pancerny atak Niemców opanował wieś Nicwałd, kierując się w kierunku na Wielkie Lniska i Pokrzywno. Działania toczyły się także pod Słupem i Grutą. Wieczornym kontratakiem II bat. 65 pp ze wsparciem artylerii udało się powstrzymać uderzenie wojsk niemieckich i wyprzeć je z Nicwałdu, zażegnując niebezpieczeństwo okrążenia Grudziądza. Jednocześnie ciągle trwał ostrzał artyleryjski miasta, głównie skierowany na koszary wojskowe i prochownię na tzw. Górze Garnizonowej. Poza tym bombardowano lotnisko, stację kolejową i forty Księżych Gór. W Grudziądzu powstała Straż Obywatelska z Antonim Matuszewskim na czele, która przejęła pilnowanie porządku.

3 września walki o Grudziądz osiągnęły największe natężenie. Niemcy przełamali obronę polskich oddziałów nad Osą na wschód od Księżych Gór. Następnie zajęli Nicwałd, Lniska, Grabowiec i Owczarek oraz forty Księżych Gór, wdzierając się do Grudziądza w rejonie al. 23 Stycznia. Zostali jednak stamtąd na krótko wyparci. W mieście uaktywnili się miejscowi dywersanci niemieccy, ostrzeliwując z domów polskich żołnierzy. W sytuacji, kiedy wojska niemieckie zagroziły siłom OW "Grudziądz" okrążeniem i wobec narastającej ich przewagi płk S. Cieślak otrzymał rozkaz odwrotu w kierunku południowym. W walkach ulicznych został rozproszony Batalion ON "Świecie" i 8 bateria 16 pal. Zginęło wówczas kilku oficerów, m.in. mjr S. Dobrzański, dowódca Batalionu ON "Świecie", czy kpt. rez. Roman Majewski, dowodzący 7 baterią 16 pal oraz wielu podoficerów i żołnierzy. Wieczorem oddziały polskie całkowicie opuściły Grudziądz. Następnego dnia przed południem do miasta weszły wojska niemieckie, a komisaryczny prezydent miasta Damazy Raszkowski zdał w ratuszu administrację ich przedstawicielom.

http://www.grudziadz.fortyfikacje.pl/osa.htm