Historyczny herb Mościsk

Mościska miasto polskie, powiatu mościskiego województwa lwowskiego do 1939 w Polsce. Po 1945 na mocy paktów rozbiorowych zostały siłą wcielone do ZSRR pod okupację radziecką. Obecnie Mościska są pod administracją ukraińską.

Nazwa miasta pochodzi od mostów, które do dnia dzisiejszego otaczają miasto z czterech stron.

W najstarszej kronice kronikarza ruskiego Nestora z roku 981 znajduje się pierwsza wzmianka o terenach, na których położony były Mościska poszedł Włodzimierz na Lachów i zajął im grody ich Przemyśl, Czerwień i inne grody mnogie, które i do dziś są pod Rusią. Prawdopodobnym jest że wcześniej tereny te należały do Państwa Mieszka I. W czasie wyprawy wojennej w 1018 r. odbił te tereny Bolesław I Chrobry. Polska ponownie utraciła je w roku 1031. Z powrotem przyłączył je Bolesław II Szczodry w 1069 r. Znów utracił te ziemie Władysław I Herman, gdy weszły one w skład Rusi Kijowskiej. Kolejna pisemna wzmianka o tych terenach pochodzi z czasów, gdy ziemia ta należała do książąt ruskich. Zapis w kronikach ruskich – Latopisie Hipackim z roku 1150, mówiący, że król węgierski Gejza II "przeszedł góry i wziął gród Sanok i posadnika jego i wiosek w Przemyskiem wiele zajął" W 1340 r. prawem spadkobierstwa posiadł te ziemie Kazimierz III Wielki i włączył do Rzeczypospolitej.

Po sukcesji ziem na Rusi halickiej, w tym Mościsk, przez Kazimierza Wielkiego w XIV w., były aż do rozbiorów niezmiennie w granicach Rzeczypospolitej, do roku 1772 ziemia przemyska, województwo ruskie. W 1404 r. król Władysław II Jagiełło nadał prawa magdeburskie (miejskie) podnosząc tym samym Mościska do godności miasta.

Mościska wraz z okolicznymi wioskami do 80. lat XVI w. należały do starostwa przemyskiego, dopiero po reformie administracyjnej stały się siedzibą starostwa. Pierwszym starostą mościskim został Jan Szczęsny Herburt. Do starostwa mościskiego należało miasto i 11 wiosek. W 1787 r. rząd austriacki oddał starostwo mościskie Ignacemu hr. Cetnarowi jako częściowy ekwiwalent za zabrane Nadworne.

W XV i XVI w. Mościska kilkakrotnie były niszczone przez najeźdźców: Wołochów w 1498 r., Turków i Tatarów w 1524 r. Najazdy spowodowały zubożenie miejscowej ludności. Aby ulżyć doli mieszkańców królowie zwalniali często mieszczan od podatków. Np. w XVI w. zostali oni zwolnieni z płacenia myta na terenie całego Królestwa Polskiego, co znacznie poprawiło sytuację materialną miasta.

W okresie 1918-1939 Mościska leżały w woj. lwowskim, w powiecie Mościska. Bezpośrednio przed wybuchem II wojny światowej miasto liczyło ok. 5000 mieszkańców.

Kiedy wojska sowieckie 17 września 1939 zajęły wschodnie tereny Polski rozpoczęły się czystki ludności polskiej, która była przymusowo wysiedlana na Syberię lub skazywana na pobyt w GUŁAG-u. Po wkroczeniu wojsk niemieckich nastąpiła całkowita eksterminacja społeczności żydowskiej Mościsk. Zostali oni wywiezieni do obozu w Bełżcu i Jaworowie. Tylko nielicznym udało się przeżyć i wyemigrować za granicę. Kapelanem obwodu AK w Mościskach był ks. Józef Bełch (1909–1993).

24 lipca 1944 r. Sowieci znów weszli do Mościsk i ustanowili władzę wojskowo-cywilną. Po zakończeniu wojny zaczęła się przymusowa kolektywizacja, w ramach której w całej okolicy zabierano gospodarstwa (ziemię, stodoły, sprzęt rolniczy itp.) i na siłę zapisywano do kołchozów. Każda próba sprzeciwu była karana np. przymusowymi robotami, a niekiedy nawet wywiezieniem na Syberię.

Jesienią 1945 r. zaczęła się repatriacja, która trwała do 1948 r. W ramach repatriacji większa część ludności polskiej wysiedlono do Polski. Podobny los spotkał też ojców i braci zakonnych z Klasztoru Redemptorystów w Mościskach. Wyjechali oni w dwóch turach w lipcu-sierpniu 1946 r. zabierając z sobą przede wszystkim obraz Matki Bożej Nieustającej Pomocy, a także: ornaty, figury, rzeźby, stacje drogi krzyżowej, słowem to wszystko, co mogli uratować przed zniszczeniem i rabunkiem. Mimo nacisku ze strony władz sowieckich pozostało jednak pięciu ojców zakonnych i dwóch braci. Ich pobyt w Mościskach nie trwał jednak długo. 14 maja 1948 NKWD aresztowało ojców z klasztoru w Mościskach, a o. K. Lendziona i o. M. Karasia wywieziono do łagrów w głąb Rosji. Kościół został zamknięty i zamieniony na magazyn, a w klasztorze urządzono szpital istniejący do dziś.

W Mościskach wraz z okolicznymi wioskami: Zakościele, Rzadkowice, Sółkowszczyzna, Rudniki (oprócz Zawady) do 1939 r. przeważała zdecydowanie ludność polska. Sytuacja jednak uległa zmianie po repatriacji, kiedy to społeczność polska Mościsk przerzedziła się o połowę. Obecnie w miejscowościach tych żyje mieszana społeczność polsko-ukraińska. Ta część ludności, która nie wyjechała i pozostała na ziemi Mościskiej, musiała dostosować się do nowych warunków społecznych. Przez cały okres rządów komunistycznych Polacy trwali w jedności, nie ulegali dyktaturze sowieckiej i stali na straży własnej wiary.

Wszystkie kościoły w Mościskach i okolicznych wsiach zostały zamknięte, oprócz kościoła pw. św. Mikołaja w Pnikucie, gdzie miejscowa ludność nie pozwoliła na zamknięcie świątyni i nie oddała kluczy władzom. Mimo braku księdza, ludzie sami zbierali się w niedzielę i święta na wspólną modlitwę.

Wierni z całej pobliskiej okolicy zjeżdżali się do jedynego działającego kościoła w Mościskach, pw. św. Jana Chrzciciela. Mimo nacisków ze strony miejscowych władz był on przez cały czas otwarty, co nie znaczy, że obeszło się bez ekscesów. Aby kościół mógł normalnie funkcjonować, trzeba było opłacać podatki w wysokości 6 tys. rubli rocznie. Nieopłacenie w terminie należności mogło zakończyć się zamknięciem świątyni. Jednak postawa społeczności polskiej mościskiego dekanatu dzielnie wspierała kościół parafialny i nie pozwoliła na zamknięcie świątyni. Dzięki ich wspólnej inicjatywie powstała tzw. "dwudziestka", do której wchodzili parafianie z całego dekanatu. To nieformalne ciało zajmowało się sprawami organizacyjnymi kościoła.

Po uzyskaniu niepodległości Ukrainy w 1991 r. sytuacja Polaków nieco się zmieniła. W 1989 r. powstało Towarzystwo Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej, oddział w Mościskach. Pierwszym prezesem została Wanda Pietraga. Później powstały także mniejsze oddziały w wioskach Strzelczyska, Lipniki, Pnikut, Lacka Wola. Przy Towarzystwie zaczął swoją działalność chór "Mościskie Słowiki".

Z inicjatywy Towarzystwa w 1989 r. przy ukraińskiej szkole średniej powstały klasy z polskim językiem nauczania. Zaczęły odbywać się pierwsze lekcje religii w kościele parafialnym, powstały grupy młodzieżowe: schola i drużyna harcerska.

W całym mościskim dekanacie otwarto kościoły, które przez kilkadziesiąt lat pełniły funkcję magazynów, klubów, składów chemikaliów, itp. Zaczęła się na nowo odradzać wolność, która była ograniczona lub w ogóle zakazana w Związku Radzieckim. W 1991 r. odzyskano kościół św. Katarzyny w Mościskach, a 21 grudnia nastąpiło otwarcie świątyni z udziałem biskupa Marcjana Trofimiaka. W tym czasie przybył też pierwszy redemptorysta o. Władysław Ziober, który w 1996 r. przywiózł z Tuchowa (k. Tarnowa) do Mościsk ikonę Matki Bożej Nieustającej Pomocy. 28 września obraz został uroczyście wprowadzony do kościoła przy udziale, abpa Senoira Mariana Jaworskiego, metropolity archidiecezji lwowskiej, bpa Bolesława Taborskiego z Przemyśla, bpa Kurta Krenna z Austrii, wiceprowincjała oo. redemptorystów oraz wielu innych dostojnych gości i licznie zgromadzonej rzeszy wiernych.

26 czerwca 2001 we Lwowie Jan Paweł II pobłogosławił korony Mościskiego obrazu M.B.N.P., a 8 września tegoż roku odbyła się koronacja obrazu, której dokonał ks. kardynał Marian Jaworski. 27 czerwca 2002 świątynia klasztorna została wyniesiona do godności sanktuarium przez metropolitę lwowskiego ks. kardynała Mariana Jaworskiego.

Aktualna sytuacja ludności polskiej

Mościska to jedno z większych skupisk Polaków w obwodzie lwowskim. Według danych z 2003 r. w rejonie mościskim zamieszkiwało ok. 7190 Polaków. W samych Mościskach jest 10 tys. mieszkańców, z czego Polacy stanowią 2500, czyli 25% ogólnej ludności. Mościska są siedzibą dekanatu i władz rejonowych.

Centrum miasta pod względem przestrzennym zachowało swój historyczny kształt. Jako miasto o bogatej wielowiekowej historii w 2004 r. obchodziło swoje najważniejsze jubileusze a mianowicie: 760 lat od pierwszego wspomnienia o miejscowości Mostycze (Mościska), w latopisie halickowołyńskim, 600-lecie nadania prawa magdeburskiego, 600-lecie parafii i 400-lecie kościoła parafialnego, 400-lecie cerkwi Jura oraz 200-lecie cerkwi Pokrowy (Opieki Matki Boskiej).

W Mościskach działa Towarzystwo Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej. Fundacja Pomoc Polakom na Wschodzie ufundowała z okazji dziesięciolecia tamtejszego oddziału TKPZL sztandar. Przy Towarzystwie działają zespoły: męski chór kameralny i dziecięcy chór "Więcej Słońca". Przy kościele znajdują się zrzeszenia młodzieżowe, tj. grupa "Emanuel" (35 osób), oaza młodzieżowa (20 osób), schola (20 osób), grupa ministrantów licząca ok. 70 osób, dziecięco-młodzieżowa "Róża różańcowa" (20 osób), "Grupa powołaniowa" (około 115 osób, starsi i młodzież) oraz drużyna harcerska. Przy kościele działają także inne kółka i zrzeszenia, np. "Grupa Intronizacji Chrystusa Króla", "Rodzina Franciszkańska", "Rodzina Rodzin". W Mościskach jest też zgrupowanie Sióstr Honoratek, które prowadzą katechezę, a także ochronkę dla przedszkolaków. W sąsiedniej wsi Krysowice działa Zgromadzenie Sióstr Służebniczek NMP prowadzących ochronkę dla 32 dzieci.

W 2002 r., w Mościskach otwarto szkołę średnią z polskim językiem nauczania, w której uczy się 250 uczniów. Nieopodal Mościsk, we wsi Strzelczyska 1 września 2003 r. otwarto piątą na Ukrainie, a drugą w rejonie Mościskim, dziewięcioletnią szkołę podstawową z polskim językiem nauczania, w której uczy się 135 uczniów. W obydwu szkołach są klasy komputerowe i biblioteka ale jest to tylko przysłowiowa kropla w morzu potrzeb.

Zabytki sakralne

W XIV w. ufundowano pierwszy drewniany kościół, który wkrótce został spalony przez Tatarów i Wołochów w 1498 r. Następna świątynia murowana pw. św. Jana Chrzciciela została wzniesiona z inicjatywy proboszcza Bartłomieja z Rohatyna i konsekrowana 8 stycznia 1604 przez biskupa przemyskiego Macieja Pstrokońskiego.

Starosta mościski Jan Szczęsny Herburt w 1604 r. nadał przywilej na budowę cerkwi greckokatolickiej św. Jura w Mościskach, która powstała w 1604 r. Istnieje ona do dziś i znajduje się w północno-wschodniej części miasta. W mieście znajdował się też kościół pw. Maryi Panny, który został zamknięty w 1788 r. przez cesarza Józefa II, a w 1804 r. został nabyty przez Rusinów (Ukraińców) za 300 złotych i zamieniony na prawosławną cerkiew Pokrowy Przenajświętszej Bogurodzicy.

Nieopodal Mościsk, w sąsiedniej wsi Zakościele, stoi modrzewiowy kościół niegdyś parafialny pw. Michała Archanioła. Pierwsza wzmianka o nim pochodząca z 1397 r. stwierdza, że istniał on już wtedy "od dawna". Do parafii Mościskiej wcielono go na przełomie XVI i XVII w. W 1648 r. Kozacy spalili ten kościół wraz z ludnością, która szukała w nim schronienia. Kościół ten został jednak odbudowany i do dziś służy swoim wiernym.

W Mościskach jest też klasztor i kościół dawniej oo. Dominikanów ufundowany przez Mikołaja Tarnowskiego kasztelana halickiego, za czasów Władysława Warneńczyka. Za panowania Józefa II w 1788 r. świątynia została zamknięta i zamieniona na magazyn, a w 1858 r. miasto nabyło ją od rządu za protekcją Agenona hr. Gołuchowskiego. Świątynia została odrestaurowana i przekazana w 1883 r. oo. redemptorystom, którzy w tym samym czasie założyli w Mościskach swój dom zakonny. Tegoż roku z błogosławieństwem papieża Leona XIII został przewieziony do tego kościoła, przez o. Bernarda Lubieńskiego, obraz Matki Bożej Nieustającej Pomocy. W święto Narodzenia Maryi Panny 8 września odbyła się uroczysta instalacja obrazu. Tu też była siedziba nowicjatu zakonnego a przez pewien czas także studentatu.

W sąsiedztwie miasta znajdował się otoczony wałami zamek, w którym rezydowali starostowie mościscy. Miasto posiadało też ratusz, rynek mury i wały obronne, w których znajdowały się bramy: Przemyska, Lwowska i Tkacka oraz Baszta Samborska. Szczątki tych zabudowań można zauważyć nawet dzisiaj w północno-wschodniej części miasta. Fortyfikacja ta miała na wyposażeniu 40 dział wałowych i kilkadziesiąt szmigownic żelaznych, z których ostatnie zostały zabrane do arsenału lwowskiego w 1849 r.

Obecnie przez miasto prowadzi droga M11 która po stronie polskiej łączy się w Medyce z drogą

Związani z Mościskami

• Mikołaj z Mościsk OP (ur. 5 sierpnia 1559 w Mościskach, zm. 6 czerwca 1632 w Krakowie) – polski teolog, mistyk.
• Józef Kisielewski (ur. 26 lutego 1905 w Mościskach, zm. 20 lipca 1966 w Bandon w Irlandii) – pisarz polski, dziennikarz, członek Stronnictwa Narodowego.