Armia Krajowa (AK) - zakonspirowana siła zbrojna polskiego podziemia w czasach II wojny światowej, działająca pod okupacją niemiecką i sowiecką, państwa polskiego w granicach sprzed 1 września 1939 oraz poza nimi. Była najsilniejszą i najlepiej zorganizowaną armią podziemną z działających w tamtym czasie w Europie.

Kryptonimy: "Polski Związek Powstańczy" (PZP), "Siły Zbrojne w Kraju" (SZK).

• 27 września 1939 – powołanie Służby Zwycięstwu Polski,
• 13 listopada 1939 – rozkazem Naczelnego Wodza powstaje Związek Walki Zbrojnej, opierający się na strukturach SZP.
• 14 lutego 1942 – przemianowanie rozkazem Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych, gen. Władysława Sikorskiego na Armię Krajową.
• 19 stycznia 1945 rozwiązanie AK.

Armia Krajowa wywodziła się ze Związku Walki Zbrojnej i Polskiego Związku Powstańczego, ale w skład jej weszło wiele mniejszych organizacji, m.in.:

• Narodowa Organizacja Wojskowa – od 1942 (częściowo),
• Konfederacja Narodu – od sierpnia 1943,
• Narodowe Siły Zbrojne – od 1944 (częściowo),
• Bataliony Chłopskie (częściowo),
• Gwardia Ludowa WRN (PPS-WRN) - od 1940 (autonomiczna)

Głównym jej zadaniem było prowadzenie oporu zbrojnego przeciwko okupantowi hitlerowskiemu i sowieckiemu oraz przygotowanie mającego wybuchnąć w sposobnej chwili ogólnokrajowego powstania, akcja "Burza".

Przeprowadzenie zwycięskiego powstania powszechnego było celem strategicznym Armii Krajowej. Do czasu jego wybuchu planowano prowadzić walkę bieżącą.

Podstawowymi formami działania miały być sabotaż, dywersja, wywiad i propaganda. Dopiero w późniejszym okresie miano przystąpić do działań partyzanckich.

20 kwietnia 1940 powstał Związek Odwetu. Jego komendantem mianowano mjr. Franciszka Niepokólczyckiego "Teodora". Był to szczególnie zakonspirowany pion ZWZ, który stanowić miał trzon bojowy organizacji. W jego skład wchodziły: sztab, komórki zabezpieczenia działalności sabotażowo-dywersyjnej, zespoły i zakonspirowane sekcje sabotażowo-dywersyjne, oraz sekcje minersko-saperskie. Posiadał on rozbudowane struktury organizacyjne i bojowe zarówno na terenach Generalnego Gubernatorstwa, jak i włączonych do Rzeczy Niemieckiej. Oddziały Odwetu organizowały głównie akcje minerskie na kolejach, dywersję i sabotaż w przemyśle zbrojeniowym, węzłach transportu i łączności.

Zgodnie z obowiązującą koncepcją walki zbrojnej, dywersją i sabotażem objęto przemysł ciężki, metalurgiczny, chemiczny, transport kolejowy i drogowy. Największe nasilenie akcji sabotażowych nastąpiło wiosną 1941, czyli w okresie, gdy Niemcy koncentrowali na ziemiach polskich ogromne siły Wehrmachtu i Luftwaffe przed uderzeniem na ZSRR. W następnej fazie uderzeniami objęto transporty paliw, amunicji i żywności oraz składy materiałów wojennych. Komenda Główna AK ograniczała działalność Związku Odwetu zakazując prowadzenia akcji zbrojnych w obawie przed represjami Niemców wobec ludności cywilnej zamieszkującej dany teren.

W sierpniu 1941 powołano specjalną organizację dywersyjną pod dowództwem ppłk. Jana Włodarkiewicza "Jana" o nazwie Wachlarz. Organizacja miała dwa główne zadania: prowadzenie bieżącej akcji sabotażowo-dywersyjnej oraz zapewnienie osłony powstania od wschodu. Jej struktura to pięć odcinków - praktycznie od Morza Bałtyckiego do Ukrainy z kilkuosobowymi patrolami. Liczyła około 800 ludzi. Przeprowadziła ok. 100 akcji przede wszystkim na transporty kolejowe. Najgłośniejszą było jednak rozbicie więzienia w Pińsku przez grupę żołnierzy pod dowództwem por. Jana Piwnika "Ponurego". "Wachlarz" nie zdołał jednak rozwinąć swojej działalności na szeroką skalę. Pod koniec 1942 został rozwiązany, a jego żołnierze włączeni do lokalnych struktur AK.

W maju 1942 powołano Organizację Specjalnych Akcji ("Osa") pod dowództwem ppłk. Józefa Szajewskiego "Philips". Była to ściśle zakonspirowana komórka AK, której celem była fizyczna likwidacja funkcjonariuszy hitlerowskiego aparatu policji i bezpieczeństwa, więziennictwa oraz administracji, wyróżniających się szczególnym okrucieństwem. Komórka podporządkowana była bezpośrednio Komendzie Głównej Armii Krajowej i wykonywała zadania stawiane jej bezpośrednio pzrez komendanta. W jej skład wchodził sztab, warszawski i krakowski oddział bojowy oraz oddział "Zagralin" przeznaczony do działalności na obszarze Rzeszy. W lutym 1943 oddział bojowy Osy wcielono do Kedywu KG AK i przemianowano na "Kosę". "Kosa" obok "Motoru" była najsilniejszą jednostką bojową Kedywu KG AK.

W czerwcu 1943 Komenda Główna AK powołała nową jednostkę bojową "Agat", wywodzącą się z Grup Szturmowych Szarych Szeregów. Jej dowódcą został cichociemny kpt. Adam Borys "Pług" Była to 3 kompania batalionu "Zośka". Agat przeznaczony został do wykonywania zadań specjalnych, jakie dotąd wykonywała "Kosa" W styczniu 1944 nazwę "Agat" zamieniono na "Pegaz", a w czerwcu 1944 "Pegaz" przemianowano na "Parasol". Organizacja ta dokonała szeregu spektakularnych akcji bojowych. Należą do nich: zamach na generała SS i policji Franza Kutscherę, akcja odbicia pod Arsenałem Jana Bytnara "Rudego", zamach na SS-Obergruppenfuhrera Wilhelma Koppego i na Franza Burckla, akcja "Hergel", akcja "Braun" i inne.

22 stycznia 1943, w celu koordynowanie działalności sabotażowo-dywersyjnej i partyzanckiej, powołano Kierownictwo Dywersji (Kedyw) KG AK. Na jego czele stanął płk Emil Fieldorf "Nil". W jego skład weszły: Związek Odwetu, Wachlarz, Tajna Organizacja Wojskowa oraz grupy bojowe Szarych Szeregów. W skład Kierownictwa Dywersji wchodziły: biuro studiów oraz referaty - operacyjny, szkoleniowy, wywiadu, łączności, produkcji konspiracyjnej, sabotażu kolejowego, przemysłowego, telekomunikacyjnego, chemicznego i bakteriologicznego.

Strukturę terenową powiązano ściśle z okręgami, inspektoratami i obwodami. Na każdym szczeblu dowodzenia znajdował się oficer Kedywu odpowiedzialny za prowadzenie działalności bojowej. Swoista dwutorowość dowodzenia w zakresie walki zbrojnej i niejasny podział kompetencji między komendantem określonego szczebla dowodzenia a oficerem Kedywu, sprzeczny z zasadą jednoosobowego dowodzenia był źródłem wielu konfliktów

Kedyw posiadał swoje oddziały dyspozycyjne, podległe bezpośrednio jego komendantowi, oraz oddziały dyspozycyjne formowane w okręgach. Dobrze wyszkolone i przygotowane do działań dywersyjnych oddziały były stopniowo kierowane w teren, gdzie stanowiły zalążki nowo formowanych oddziałów partyzanckich.

Działalność ZWZ-AK w latach 1941 -1943 to stopniowe przechodzenie od akcji sabotażowo-dywersyjnych do działań dywersyjno-partyzanckich. W 1943 oddziały AK 39 razy atakowały patrole żandarmerii oraz stoczyły 130 walk. Ponadto wykolejono 99 pociągów i zniszczono 15 stacji kolejowych. Do większych należy zaliczyć: bitwę w lasach józefowskich, pod Pawłami, w lasach siekierzyńskich. Oddział "Ponurego" na Kielecczyźnie prowadził regularne bitwy z wojskami niemieckich. Jego działalność utrudniała doprowadziła jednak do masowych represji ludności wiejskiej

Specyficzną metodą walki była działalność ekspropriacyjna. W akcji Góral, zdobyto 106 mln zł.

Wywiad ofensywny AK systematyczna obserwował przemieszczenia jednostek niemieckich. Analizy przesłane były do Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie. Wywiad gospodarczy również zanotował sukcesy. Jedną z najgłośniejszych akcji było wykrycie miejsca produkcji rakiet V1 i V2 w Peenemünde na wyspie Wolin.

Specyficznym środkiem walki z okupantem była działalność informacyjno-propagandowa. Najważniejszym zadaniem propagandy było podtrzymywanie oporu ludności i mobilizowanie do walki. Wydawano prasę konspiracyjną, wydawnictwa i ulotki. W ramach akcji N szerzono destrukcję w wojsku oraz wśród ludności niemieckiej.

Początkiem 1944 okręgi AK przygotowywały się do realizacji Burzy. Kontynuowano też walkę bieżącą. Nasilono wywiad ofensywny i polityczny oraz likwidację dygnitarzy niemieckich i konfidentów. Prowadzono szkolenie i konspiracyjną produkcję broni.

Wiosną 1944 nasiliły się działania partyzanckie na obszarach wschodnich i centralnych. Koncentracja oddziałów partyzanckich spowodowała, że Niemcy rozpoczęli operacje przeciwpartyzanckie. Jedna z nich Operacja Sturmwind II , doprowadziła na Lubelszczyźnie do rozbicia pod Osuchami zgrupowania oddziałów AK i BCh pod dowództwem mjr. Edwarda Markiewicza Kaliny. Była to największa klęska w dziejach partyzanckich działań Armii Krajowej Przestało istnieć prawie 1200-osobowe zgrupowanie partyzanckie.

Komenda Główna składała się z siedmiu oddziałów: Organizacyjnego, Informacyjno-Wywiadowczego, Operacyjno-Szkoleniowego, Kwatermistrzostwa, Łączności, Biura Informacji i Propagandy oraz Finansowego, miała też własnych duszpasterzy. Jako odrębną jednostkę utworzono w styczniu 1943 Kedyw, przeprowadzający akcje dywersyjne i specjalne.

W momencie maksymalnej zdolności bojowej (lato 1943) siły AK liczyły ok. 380 tys. osób, w tym 10 tys. oficerów. Kadrę oficerską sprzed wojny uzupełniano absolwentami tajnych kursów oraz przerzucanymi do kraju cichociemnymi.

AK zaopatrywała się w sprzęt na drodze akcji bojowych (wyposażenie niemieckie), alianckich zrzutów oraz własnej produkcji.

Straty w walce: około 100 tys. poległych, 50 tys. wywiezionych do ZSRR i uwięzionych.

Po zakończeniu wojny część akowców odmówiła dokonania demobilizacji i kontynuowała walkę w ramach Delegatury Sił Zbrojnych, Ruchu Oporu Armii Krajowej, Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość, Konspiracyjnego Wojska Polskiego, Narodowej Organizacji Wojskowej, Narodowych Sił Zbrojnych, Wielkopolskiej Samodzielnej Grupy Operacyjnej "Warta" i innych.

Masowe prześladowania członków tych organizacji, określanych w późniejszym okresie również jako żołnierze wyklęci, trwały przez cały okres stalinowski.

Komenda Główna

Struktura organizacyjna Komendy Głównej AK lipiec 1944

AK miała też struktury na Węgrzech i w Berlinie oraz łączniczkę w Résistance.

Po upadku powstania warszawskiego - 5.10.1944, siedziba kwatery Komendy Głównej AK przeniesiona została do Częstochowy, 19 stycznia 1945 ostatni komendant AK gen. Leopold Okulicki ps. "Niedźwiadek", wydał rozkaz zwalniający żołnierzy AK ze złożonej przysięgi wojskowej.

Struktury terenowe

Organizacja terenowa dzieliła się na obszary (białostocki, lwowski, warszawski prawo- i lewobrzeżny oraz zachodni), oraz samodzielne okręgi dla większych miast. Mniejszymi jednostkami były podokręgi, inspektoraty i obwody.

Na początku 1944 struktura AK przedstawiała się następująco:

Obszar warszawski

kryptonim: "Cegielnia", "Woda", "Rzeka"
Komendant: płk Albin Skroczyński "Łaszcz"

• Podokręg Wschodni
  kryptonim: "Struga", "Krynica", "Gorzelnia"
  Komendant: płk Hieronim Suszczyński "Szeliga"

• Podokręg Zachodni
  kryptonim: "Hallerowo", "Hajduki", "Cukrownia"
  Komendant: płk Franciszek Jachieć "Roman"

• Podokręg Północny
  kryptonim: "Olsztyn", "Tuchola", "Królewiec", "Garbarnia"
  Komendant ppłk Zygmunt Marszewski "Kazimierz"

Obszar Południowo-Wschodni

kryptonim: "Lux", "Lutnia", "Orzech"
Komendant: płk Władysław Filipkowski "Janka"

• Okręg Lwów AK
  kryptonim: "Dukat", "Lira", "Promień"
  • Obwód Lwów Zachód AK
    Komendaci (kolejno):
    mjr Emil Macieliński "Kornel",
    por. Włodzimierz Białoszewicz "Grzmot".
  • Obwód Lwów Wschód AK
    Komendaci (kolejno): ppłk Władysław Kotarski "Druh", por. Władysław Zych "Falko", por. Leszek Kozioradzki "Bohowityn". Od 1941r.: ppłk Władysław Smereczyński "Esem", p.o. ppłk Adolf Galinowski "Robert", płk Ludwik Czyżewski "Franciszka", ppłk dypl. Stefan Czerwiński "Luśnia"
• Okręg Stanisławów AK
  kryptonim: "Karaś", "Struga", "Światła"
  Komendanci (kolejno): ppłk Jan Rogowski "Włodzimierz", kpt. Władysław Herman "Żuraw"
• Okręg Tarnopol AK
  kryptonim: "Komar", "Tarcza", "Ton" Komendanci (kolejno): p.o. kpt Mieczysław Widajewicz "Czerma", ppłk/płk Franciszek Studziński "Radwan", płk Jan Majewski "Szmigiel", płk Bruno Rolke "As", płk dypl. Kazimierz Bębiński "Luboń", ppłk Jan Kiwerski "Oliwa", mjr Tadeusz Sztumberk-Rychter "Żegota", płk Jan Kotowicz "Twardy"

Obszar Zachodni

kryptonim: "Zamek"
Komendant: płk Zygmunt Miłkowski "Denhoff"

• Okręg Pomorze AK
  kryptonim: "Borówki", "Pomnik"
  Komendanci (kolejno): mjr Józef Ratajczak "Karolczuk", p.o. kpt Józef Chyliński "Kamień", płk Rudolf Ostrihansky "Aureliusz", płk Janusz Pałubicki "Piorun", "Janusz"
• Okręg Poznań AK
  kryptonim: "Pałac", "Parcela"
  Komendanci (kolejno): ppłk Rudolf Ostrihansky "Ludwik", p.o. kpt/mjr Wacław Kotecki "Wawrzyn", płk Jerzy Lubiński "Eliot" mjr Glinka "Rówiec", p.o. por. Tadeusz Janowski "Wojnar", por. kpt Jan Kamiński "Czarny", płk Henryk Kowalówka "Dziedzic"

a także okręgi samodzielne:

Okręg Wilno AK

kryptonim "Miód", "Wiano"
Komendanci(kolejno): ppłk Nikodem Sulik "Jodko", mjr/ppłk Aleksander Krzyżanowski "Wilk"

• Podokręg Litwa Kowieńska

Okręg Nowogródek AK

kryptonim: "Cyranka", "Nów"
Komendanci (kolejno): płk Mikołaj Krajnik "Grzymała", ppłk Janusz Prawdzic-Szlaski "Borsuk", ppłk Adam Szydłowski "Poleszuk", ppłk Maciej Kalenkiewicz "Kotwicz"

Okręg Warszawa AK

kryptonim: "Drapacz" "Przystań" "Wydra" "Prom"
Komendant: płk dypl. Antoni Chruściel "Monter"

Okręg Polesie AK

kryptonim: "Kwadra", "Twierdza", "Żuraw"
Komendanci (kolejno): mjr Aleksander Habiniak "Kuźma", ppłk Franciszek Józef Faix "Ordyński", ppłk Stanisław Dobrski "Żuk", płk Henryk Krajewski "Leśny", "Trzaska"

Okręg Wołyń AK

kryptonim: "Hreczka", "Konopie"
Komendant: płk Kazimierz Bąbiński "Luboń"

Okręg Białystok AK

kryptonim: "Lin", "Czapla", "Pełnia", "Sarna"
Komendanci (kolejno): ppłk Franciszek Slęczka "Krak", mjr Feliks Banasiński, por. Antoni Iglewski "Nieczuja", ppłk Józef Spychalski "Samuraj", kpt/ppłk Władysław Liniarski "Mścisław"

Okręg Lublin AK

kryptonim: "Len", "Salon", "Żyto", "Orbis", "Bank Handlowy", "Spółdzielnia Rolnicza", "Monopol"
Komendanci: mjr Józef Spychalski "Czarny", "Dzierżyński", "Samura", "Socha", "Soroka", Stryjek" (X.1939-VII.1940), płk dypl. Tadeusz Pełczyński "Adam", "Aolis", "Rolski", "Wolf" (VII.1940-VII.1941), płk Ludwik Bittner "Baza", "Halka", "Rot", "Krakowiak", "Tarnowski" (1.VIII.1941-XII.1942), płk Kazimierz Tumidajski "Marcin", "Edward", "Maciej" (1.I.1943-4.VIII.1944), ppłk Franciszek Żak "Ignacy", "Róg", "Wir" (VIII.1944-I.1945)

Okręg Kraków AK

kryptonim: "Gobelin", "Godło", "Muzeum"
Komendanci (kolejno): płk dypl. Julian Filipowicz "Róg", płk dypl. Zygmunt Miłkowski "Wrzos", płk dypl. Józef Spychalski "Luty", ppłk dypl. Wojciech Wayda "Odwet", płk dypl. Edward Godlewski "Garda", płk Przemysław Nakoniecznikow-Klukowski "Kruk II"

Okręg Śląsk AK

kryptonim: "Kilof","Komin", "Kuźnia, "Serce"
Komendanci (kolejno): ppor. Józef Korol "Hajducki", "Starosta", ppor. Józef Szmechta "Hutnik", ppłk Henryk Kowalówka "Topola", ppłk dypl. Paweł Zagórowski "Maciej", mjr dypl.(od maja 1944 ppłk dypl.) Zygmunt Walter-Janke "Zygmunt",

Okręg Radom-Kielce AK

kryptonim: "Jodła", "Rolnik"
Komendanci (kolejno): płk dypl. Leopold Engel-Ragis "Śląski", p.o. - płk Feliks Jędrychowski "Ostroga", płk dypl. Stanisław Dworzak "Daniel", płk Jan Zientarski "Mieczysław", "Ein"

Okręg Łódź AK

kryptonim: "Arka", "Kreton", "Barka", "Łania"
Komendanci (kolejno): płk Leopold Okulicki "Pan Jan", ppłk Stanisław Juszczakiewicz "Kornik", płk Ludwik Czyżewski "Julian", płk Michał Stempkowski "Grzegorz", "Barbara"

Akcja "Burza"

Wydarzenia w 1943 na froncie sowiecko-niemieckim postawiły przed rządem polskim w Londynie kwestię ustosunkowania się do prawdopodobnego wkroczenia Armii Czerwonej na ziemie polskie. 26 października 1943 Rząd Naczelnego Wodza wydał instrukcję dla kraju. Zakładała ona prowadzenia działań sabotażowo-dywersyjnych wymierzonych w cofające się oddziały niemieckie. W instrukcji zaznaczono, że w warunkach braku unormowanych stosunków polsko-sowieckich, władze cywilne i wojskowe pozostaną w konspiracji.

Na podstawie instrukcji Rządu i Naczelnego Wodza dowódca Armii Krajowej gen. Tadeusz Komorowski "Bór" wydał 20 listopada 1943 rozkaz nakazujący rozpoczęcie przygotowań do zbrojnej operacji kryptonim "Burza". Rozkaz ten przewidywał ujawnienie wobec Rosjan władz wojskowych i cywilnych. Armia Krajowa, wobec wkraczających wojsk sowieckich, miała wystąpić w roli gospodarza. Było to w sprzeczności z instrukcja naczelnego wodza nakazującą konspirację. W Komendzie Głównej AK zwyciężył pogląd porozumienia z Armią Czerwoną. Uważano, ze bez współdziałania taktycznego, dalsze kontynuowanie walki za wielce ryzykowne i mogące narazić oddziały partyzanckie na represje i rozbrojenie.

2 lutego 1944 Rada Ministrów zaakceptowała rozkaz dowódcy AK. Oceniając decyzję "Bora" Naczelny Wódz pisał: cyt. "Motywy Waszej decyzji ujawnienia się - aby wobec wkraczających w ziemie polskie Rosjan reprezentował Rzeczpospolitą i jej legalne władze - zasługują na najwyższy szacunek". Na początku lipca 1944 zmodyfikowano część dotychczasowych założeń Burzy obejmując nią duże kresowe miasta: Wilno i Lwów a później Warszawę.

4 stycznia 1944 Armia Czerwona przekroczyła granice przedwojennej Rzeczypospolitej. Na Wołyniu oddziały AK podjęły współpracę taktyczną z oddziałami Armii Czerwonej. Wspólnie toczyły walkę z cofającymi się wojskami niemieckimi i oddziałami nacjonalistów ukraińskich. Pierwsze kontakty polsko-sowieckie nie pozostawiały jednak złudzeń, co do rzeczywistych zamiarów Rosjan. Nie godzili się oni na respektowanie polskich oddziałów partyzanckich i administracji cywilnej podległej rządowi w Londynie. Dowódca AK w meldunku do Naczelnego Wodza z 19 kwietnia 1944 pisał: "Niczego dobrego z tamtej strony nie oczekujemy, nie łudzimy się też możliwą ich lojalnością współpracy z niepodległymi czynnikami polskimi"'. Żołnierzy AK czekały aresztowania, zsyłki, obozy, wcielenia do Armii Czerwonej lub do armii Berlinga.

Mimo lokalnych osiągnięć militarnych, "Burza" w sensie politycznym zakończyła się niepowodzeniem. Respektowanie praw suwerennych władz polskich nie leżało w planach Stalina i państw zachodnich.[USA i Wlk.Brytanii]

Komendanci Armii Krajowej

Komendant AK podlegał Naczelnemu Wodzowi Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie oraz był w zależności politycznej od Delegata Rządu. Funkcję tę pełnili:

	gen. dyw. Michał Tokarzewski-Karaszewicz pseudonim: Torwid okres urzędowania: 27 IX 1939 - III 1940
	gen. broni Kazimierz Sosnkowski pseudonim: Godziemba okres urzędowania: III 1940 - 18 VI 1940
	gen. dyw. Stefan Rowecki pseudonim: Grot okres urzędowania: 18 VI 1940 - 30 VI 1943
	gen. dyw. Tadeusz Komorowski pseudonim: Bór okres urzędowania: VII 1943 - 2 IX 1944
	gen. bryg. Leopold Okulicki pseudonim: Niedźwiadek okres urzędowania: 3 X 1944 - 17 I 1945