10 Brygada Kawalerii (10 BK) – wielka jednostka kawalerii Wojska Polskiego II RP w latach 1930-1939.

W 1921 roku, w garnizonie Przemyśl, została sformowana X Brygada Jazdy. Brygada podlegała dowódcy Okręgu Korpusu Nr X w Przemyślu.

W 1924 roku została przemianowana na X Brygadę Kawalerii i podporządkowana dowódcy 4 Dywizji Kawalerii. 10 Dywizjon Artylerii Konnej podporządkowany został dowódcy artylerii konnej 4 DK, płk Antoniemu Heinrich. Ze składu brygady ubył także 24 Pułk Ułanów, który włączony został do nowo powstałej XVII Brygady Kawalerii i 22 Pułk Ułanów, włączony do 6 Samodzielnej Brygady Kawalerii. W ich miejsce brygada otrzymała 10 Pułk Strzelców Konnych.

W 1930 roku, po rozwiązaniu 4 DK, została usamodzielniona i przemianowana na 10 Brygadę Kawalerii. W 1937 roku przeformowana w oddział pancerno-motorowy z zachowaniem dotychczasowej nazwy i tradycji kawaleryjskich. Do składu brygady powrócił 24 Pułk Ułanów, w miejsce 20 Pułku Ułanów, który odszedł do Kresowej Brygady Kawalerii. 10 Dywizjon Artylerii Konnej został rozformowany, a w zajmowanych przez niego koszarach sformowano szwadron łączności, pluton regulacji ruchu, dywizjon przeciwpancerny i dywizjon rozpoznawczy. Dotychczasowy dowódca brygady, płk Wincenty Jasiewicz, mianowany został zastępcą dowódcy Nowogródzkiej BK, a na jego miejsce wyznaczony został płk dypl. Antoni Trzaska-Durski.

W 1938 roku podczas wielkich manewrów wojskowych na Wołyniu zostały przećwiczone działania zaczepne z jej udziałem, ale wypadły niezbyt zachęcająco ze względu na słaby potencjał ofensywny jednostki. Do 1939 roku 10 BK pozostawała w podporządkowaniu Departamentu Kawalerii M.S.Wojsk, po czym została podporządkowana Dowództwu Broni Pancernych M.S.Wojsk.

W czerwcu 1938 roku nastąpiła istotna zmiana w organizacji obu pułków brygady. Otrzymały po jednym szwadronie rozpoznawczym, składające się z plutonu tankietek TK – TKS, plutonu ppanc., i plutonu motocyklistów. Niestety, tankietki w szwadronach rozpoznawczych pułków przydzielono tylko na wypadek ćwiczeń.

1 lipca 1938 roku został sformowany dyon rozponawczy brygady.

18 września 1938 roku brygada została przetransportowana koleją na Śląsk Cieszyński i podporządkowana dowódcy SGO "Śląsk", gen. bryg. Władysławowi Bortnowskiemu. SGO "Śląsk" ma być użyta (w zależności od potrzeb) albo do demonstracji siły, albo do działań zbrojnych. 2 października 1938 r. Wojsko Polskie przekracza Olzę. 10.BK pozostaje w odwodzie. Płk. Dworak dowódca 24.p.uł. zostaje mianowany d-cą Oddziału Wydzielonego (OW) 10.BK, który ma za zadanie zajęcie ważnego węzła komunikacyjnego – Bogumina. 8 października rozpoczyna się wyjazd OW 10.BK, a 9 października zostaje zajęty Bogumin. Niemcy są zaskoczeni tym manewrem. 16 października 10.BK zostaje cofnięta do Bielska, gdzie stanowi odwód SGO "Śląsk. 31 października 1938 r. dowództwo brygady obejmuje płk. dypl. Stanisław Maczek.

Obsada personalna dowództwa brygady w latach 1921-1939

dowódcy brygady:

• płk kaw. Adam Kiciński (1923 - 1 VI 1924)
• płk kaw. Gwidon Poten (od 1 VI 1924)
• płk SG Włodzimierz Tyszkiewicz (X 1925 - 1927)
• płk Ryszard Gieszkowski-Wolff-Plottegg (od XI 1927)
• płk kaw. Wincenty Jasiewicz (III 1930 - V 1937)
• płk dypl. Antoni Durski-Trzaska (V 1937 - X 1938)
• płk dypl. Stanisław Maczek (X 1938 - IX 1939)

zastępca dowódcy brygady:

• płk dypl. Stanisław Rola-Arciszewski
• płk Leonard Łodzia-Michalski (1939)

szefowie sztabu:

• rtm Józef II Pajak p.o.
• rtm. dypl. Stanisław Kostkiewicz (1932)
• mjr dypl. Aleksander Niedziński (I - XII 1934)
• rtm dypl. Dobrowolski
• mjr dypl. Franciszek Skibiński (1935-1939)

Oficerowie sztabu:

• por. kaw. Tadeusz Klepacki - I oficer sztabu (1923)
• por. kaw. Stanisław Jan Wołoszyn-Broczyński - II oficer sztabu (1923)
• rtm. dr Kazimierz Kajetan Turyczyn (p.o. 1924)
• por. kaw. Tadeusz Leonard Jaworski (1932)

Struktura organizacyjna 10 BK w latach 1937-1939

• Dowództwo i Sztab 10 BK – Rzeszów
• Szwadron Łączności – Rzeszów
• Pluton Regulacji Ruchu – Rzeszów
• Dywizjon Przeciwpancerny – Rzeszów
• Dywizjon Rozpoznawczy – Rzeszów
• 24 Pułk Ułanów - Kraśnik
• 10 Pułk Strzelców Konnych – Łańcut

Udział w kampanii wrześniowej 1939 r.

10 Brygada Kawalerii pod dowództwem płk. dypl. Stanisława Maczka wcho­dzi­ła w skład Armii "Kraków" jako jej szybki odwód.

1 września otrzymała rozkaz zatrzymania wojsk nie­miec­kich przed Myślenicami i Dobczycami, aby nie dopuścić do ich wyjścia z wąwozów górskich. Pod jej dowództwo został oddany 1 Pułk Piechoty KOP z 1 Brygady Górskiej. 2 września zacięte walki z niemiecką 2 Dywizją Pancerną toczył o wzgórze Wysoka 24 Pułk Ułanów i szwadron prze­ciw­pan­cer­ny. Po południu Niemcom za cenę dużych strat w wyniku polskich kontrataków udało się zdobyć wzgórze. Pod Chabówką 1 pułk KOP zatrzymał niemiecką 4 Dywizję Lekką. Brygada wykonała swoje zadanie, zatrzymując cały niemiecki XXII Korpus Armijny i zadając mu duże straty (zniszczenie ok. 50 czołgów). W nocy z 2 na 3 września wycofała się na północ od doliny Skawy, zamykając przejścia do Krzeczowa, Naprawy i Mszany Dolnej.

3 września toczyła całodniowy bój pod Jordanowem, w rejonie Krzeczowa i Mszany Dolnej. Po południu lewe skrzydło 10 Pułku Strzelców Konnych zaatakowały duże siły Niemców, na które z kolei spod Krzeczowa uderzyła 121 Kompania Vickersów, co pozwoliło zlikwidować włamanie. 4 września 10 BK otrzymała zadanie odwrotu nad Dunajec w kierunku Tarnowa. 24 Pułk Ułanów uderzył na oddziały niemieckiej 4 Dywizji Lekkiej, zmuszając je do wycofania się. Odebrano Niemcom dwa pasma wzgórz pod Kasiną Wielką i Mszaną Dolną. Tego dnia stracono 2 czołgi typu Vickers E i kilka tankietek typu TKS.

5 września 10 Pułk Strzelców Konnych przeprowadził kontratak pod Pcimiem na oddziały niemieckich 3 Dywizji Górskiej i 2 Dywizji Pancernej, lecz wobec ich dużej przewagi musiał odstąpić. Cały dzień nie ustawał duży napór wroga. Tego dnia ponownie stracono kilka tankietek. Postępy Niemców pod Myślenicami zmusiły Brygadę do odwrotu w kierunku Nowego Wiśnicza. 6 września pod Nowym Wiśniczem i Bochnią Brygada walczyła z niemieckimi oddziałami 2 Dywizji Pancernej i 4 Dywizji Lekkiej. Obie miejscowości musiała jednak opuścić.

7 września osłaniała odwrót 6 Dywizji Piechoty i 21 Dywizji Piechoty Górskiej. Następnie otrzymała rozkaz przejścia w rejon Rzeszowa do odwodu Armii "Małopolska". 8 września zdziesiątkowana Brygada znajdowała się w rejonie Mielca. Dostała wówczas rozkaz osłony odwrotu 24 Dywizji Piechoty na kierunku Dębica-Jarosław. Tego samego dnia, po walkach z niemiecką 2 Dywizją Pancerną, Brygada oddała Rzeszów i wycofała się pod Łańcut. 9 września pod Łańcutem odrzuciła pierwsze natarcie niemieckie. Pod Albigową Niemcy przełamali jednak skrzydło polskiej obrony i dopiero kontratak kompanii TKS i dywizjonu rozpoznawczego ich odrzucił. Późnym wieczorem, wobec groźby okrążenia, Brygada opuściła Łańcut i przeszła do odwrotu za San. 10 września walczyła w rejonie Jarosławia. Po przeprawieniu się niemieckich oddziałów pancernych przez San pod Radymnem Brygada otrzymała rozkaz wycofania się na Lwów. Pod Lwowem stoczyła wiele ciężkich walk z niemiecką 1 Dywizją Górską.

W dniach 14–17 września walczyła z sukcesem o miejscowość Zboiska oraz wzgórze 324, które obsadzili Niemcy, kontrolując drogę do Lwowa z północy. 17 września odeszła spod Lwowa, gdyż – wobec agresji ZSRR na Polskę – otrzymała rozkaz wycofania się na Węgry poprzez tzw. przedmoście rumuńskie. 19 września resztki Brygady w sile ok. 1,5 tys. żołnierzy z kilkoma tankietkami na czele z płk. dypl. Stanisławem Maczkiem przekroczyły granicę węgierską na Przełęczy Tatarskiej, po czym zostały internowane.

Po klęsce w wojnie obronnej 1939 r., 10 Brygada Kawalerii Pancernej została odtworzona w 1940 we Francji i wzięła udział w kampanii 1940 roku. W Wielkiej Brytanii w 1942, na jej podstawie utworzono 1 Dywizję Pancerną.

Skład

Dowództwo i sztab (zmobilizowane w Rzeszowie)

• płk dypl. Stanisław Maczek – dowódca
• płk Leonard Łodzia-Michalski – zastępca dowódcy
• mjr dypl. Franciszek Skibiński – szef sztabu
• rtm. dypl. Stanisław Maleszewski – kwatermistrz

Oddziały i pododdziały

• Kwatera Główna (zmobilizowana przez Dowództwo 10BK w Rzeszowie) – komendant rtm. w st. spocz. Adam Lipski
• pluton regulacji ruchu (zmobilizowany przez Dywizjon Przeciwpancerny w Rzeszowie) – dowódca rtm. Anatol Pieregorodzki
• Szwadron Łączności (zmobilizowany przez Dywizjon Przeciwpancerny w Rzeszowie) – dowódca kpt. Stanisław Jakub Gronek
• 24 Pułk Ułanów (zmobilizowany w Kraśniku) – dowódca płk dypl. Kazimierz Dworak
• 10 Pułk Strzelców Konnych (zmobilizowany w Łańcucie) – dowódca ppłk dypl. Janusz Bokszczanin
• dywizjon rozpoznawczy (13 tankietek typu TKS [2] ), (zmobilizowany przez Dywizjon Przeciwpancerny w Rzeszowie) – dowódca mjr Ksawery Święcicki
• dywizjon przeciwpancerny (zmobilizowany w Rzeszowie) – dowódca[3] ppłk Zygmunt Moszczeński
• 16 Dywizjon Artylerii Motorowej (zmobilizowany przez 1 Pułk Artylerii Motorowej w Stryju) – dowódca mjr Kazimierz Żmudziński
• 90 Zmotoryzowany Batalion Saperów (zmobilizowany przez 4 Pułk Saperów w Przemyślu) – dowódca mjr Jan Dorantt
• 71 Bateria Motorowa Artylerii Przeciwlotniczej (zmobilizowana przez 6 Dywizjon Artylerii Przeciwlotniczej we Lwowie) – dowódca por. Roman Zwil
• 121 Kompania Czołgów Lekkich (16 czołgów Vickers E) (zmobilizowana przez 2 Batalion Pancerny w Żurawicy) – dowódca por. Stanisław Raczkowski
• 101 Kompania Czołgów Rozpoznawczych (13 czołgów rozpoznawczych typu TKS) (zmobilizowana przez 2 Batalion Pancerny w Żurawicy) – dowódca por. Zdzisław Ziemski

Służby

• pluton żandarmerii[4] (improwizowany) – dowódca p.o. st. sierż. Sylwester Jackowski
• tabory – dowódca mjr Stanisław Maniak
• Kolumna Samochodów Ciężarowych nr 551 (typ I, lekka) (zmobilizowana przez 5 Batalion Pancerny w Krakowie) – dowódca ppor. rez. Tadeusz Spychalski
• park intendentury – komendant ppor. rez. Stanisław Bobra

Ośrodek Zapasowy 10 Brygady Kawalerii

• ppłk Jarosław Kaczyński – dowódca
• rtm. Jerzy Liehr – kwatermistrz